ص: 2

بانوی چشمه: زندگی خدیجه علیهاالسلام همسر پیامبر اسلام

مهدی خدامیان آرانی

ص: 3

ص: 4

ص: 6

ای خدیجه! ای چشمه همه خوبی ها!

ای مادر همه اهل ایمان! تویی اُمّ المؤنین!

قبر تو در دل همه ماست. می دانم یک روز فرا می رسد که شیعه برای مادرِ خوب خود، حرمی باصفا می سازد. آن روز چقدر نزدیک است!

امیدوارم که نوشتار مرا قبول کنی و در روز قیامت، من و خوانندگان این کتاب را از شفاعتت بهره مند سازی.

مهدی خُدّامیان آرانی

تیر ماه 1389

ص: 8

به شهر، صدای الاغ از خود در آوری از «وبا» در امان خواهی بود.(1)

اکنون وارد شهر می شویم و به سوی کعبه می رویم، تو خیلی مشتاق دیدن خانه خدا هستی. می دانم می خواهی بر جای دستِ ابراهیم(علیه السلام) بوسه بزنی.

این خانه، خانه یکتاپرستی است، خدا به حضرت آدم(علیه السلام) دستور داد تا این خانه را بنا کند.

وقتی کار ساخت کعبه تمام شد، خدا به او وحی کرد که من گناه تو را بخشیدم و رحمت خود را بر تو نازل کردم.(2)

این خانه، شعبه ای از رحمت و مهربانی خداست، شاید شنیده ای که خداوند توبه حضرت آدم(علیه السلام) را کنار همین خانه قبول کرد.

* * *

-- با تو هستم، صبر کن!

-- برای چه؟ ما فاصله زیادی تا کعبه نداریم. من می خواهم به زیارت بروم و طواف کنم.

-- الآن وقت مناسبی برای این کار نیست. باید صبر کنیم.

-- یعنی چه، مگر طواف هم وقت مناسبی می خواهد؟

-- اگر حالا کنار کعبه برویم با زنی روبرو می شویم که لخت و عریان طواف می کند.(3)

-- آخر مگر چنین چیزی می شود؟

-- بله، من که گفتم، ما به سرزمین سیاهی ها و خرافات آمده ایم.

هنوز با ناباوری به من نگاه می کنی. آخر چگونه ممکن است که یک زن با آن وضعیّت برای طواف بیاید. تعجّب نکن! این یک قانون است. خوب است سایه ای پیدا کنیم و بنشینیم تا من ماجرا را برایت تعریف کنم.

* * *

ص: 10

سال ها پیش در این سرزمین هیچ نشانی از آبادی نبود. درّه ای خشک که هیچ کس آن را نمی شناخت.

خدا به ابراهیم(علیه السلام) فرمان داد تا فرزندش اسماعیل(علیه السلام) را همراه با مادرش به اینجا بیاورد و کعبه را که ویران شده بود، دوباره بسازد.

کار ساخت کعبه که تمام شد، حضرت ابراهیم(علیه السلام) به فلسطین بازگشت و هاجر و اسماعیل(علیه السلام) را کنار کعبه گذاشت.

چند روز که گذشت، گروهی از عرب ها، گذرشان به اینجا افتاد. آنها وقتی آب زمزم را دیدند در اینجا منزل کردند. کم کم مردم زیادی در اینجا جمع شدند و شهر مکّه ساخته شد. بیشتر مردمِ این شهر به دین ابراهیم(علیه السلام) ایمان آوردند.

سال ها گذشت، آرام آرام شهرت کعبه به اطراف رسید، مردم از هر گوشه و کنار برای طواف آن می آمدند، زیرا حج از اعمالی بود که در دین ابراهیم(علیه السلام) به آن تأکید شده بود.

شهر تا مدّتی در اختیار فرزندان اسماعیل(علیه السلام) بود؛ امّا بعد از مدّتی، گروهی از عرب ها شهر مکّه را در اختیار خود گرفتند.

آنها خود را خادمان کعبه خواندند و رسوم زیارت کعبه را تحریف کردند و از این راه به ثروت زیادی رسیدند.

یکی از قانون هایی که آنها وضع کردند این بود: هر کس که برای طواف کعبه می آید باید حتماً لباس مردم شهر مکّه را به تن کند و اگر کسی این لباس را نمی توانست تهیّه کند، باید لباس های خود را از بدن بیرون بیاورد و عریان طواف کند!

مردمی که برای طواف کعبه می آمدند، خیال می کردند این کار، یک دستور آسمانی است و با انجام آن، خدای کعبه را از خود راضی می کنند!

ص: 11

رهبران مکّه به آنها گفته اند شما با این لباس های خود که گناه انجام داده اید نمی توانید کعبه را طواف کنید، یا باید لباس ما را تهیّه کنید یا آنکه با بدن عریان طواف کنید.(1)

امان از روزی که دین وسیله ای برای فریب مردم شود!

* * *

بلند شو! اکنون دیگر ما می توانیم به سوی کعبه برویم. وقتی کنار کعبه می رسیم تو مات و مبهوت می ایستی و نگاه می کنی!

در اطراف کعبه بت های زیادی می بینی، عدّه ای در مقابل این بت ها به سجده افتاده اند؛ گریه می کنند و از او حاجت می خواهند.

همه کسانی که طواف کعبه می کنند، کف می زنند و سوت می کشند. اینجا خانه خداست، مجلس عروسی نیست. چرا کف می زنند؟

عبادت این مردم، همین سوت زدن و کف زدن ها است، به راستی این چه دینی است که این مردم دارند؟

ما باید به طواف خود ادامه بدهیم و با خدای خود راز و نیاز کنیم. درست است که در میان این همه سوت و کف، صدا به صدا نمی رسد؛ امّا خدا در همه حال، صدای بندگانش را می شنود.(2)

* * *

بعد از طواف، به سوی چاه زمزم می رویم تا قدری آب بنوشیم.

چه آب گوارایی!

همان آبی که خدا برای هاجر و اسماعیل(علیه السلام) از دل زمین جاری کرد. وقتی ابراهیم(علیه السلام) به سوی فلسطین رفت، هاجر ماند و یک نوزاد.

در اینجا نه آبی بود و نه درختی. اسماعیل(علیه السلام) تشنه شد و هاجر به جستجوی آب رفت. او در دل این کوه ها می دوید تا شاید آبی پیدا کند. او به هر جا که

ص: 12

می دوید جز کوه و سنگ چیزی نمی دید.

خدا هیچ گاه مهمان خود را فراموش نمی کند. ناگهان از زیر پای اسماعیل(علیه السلام)، چشمه ای جاری شد.

هنوز هاجر می دوید. او خسته شد و ناامید به سوی اسماعیل(علیه السلام) بازگشت.

نگاهش به آب زلالی افتاد که از دلِ زمین می جوشید. خدا با آب زمزم از مهمانش پذیرایی کرده بود.(1)

* * *

کنار چاه زمزم، چند نفر با هم سخن می گویند:

-- خوشا به حال ما که امروز به مکّه آمدیم.

-- برای چه؟

-- مگر خبر نداری؟ قرار است درِ کعبه را باز کنند.

-- چقدر خوب.

ما هم خوشحال می شویم. خیلی دلمان می خواست که بتوانیم داخل کعبه را ببینیم.

ساعتی می گذرد، چند پیرمرد به سوی کعبه می آیند. همه مردم کنار می روند، فکر می کنم آنها بزرگان مکّه هستند. کلید درِ کعبه به دست یکی از آنهاست.

اکنون درِ کعبه باز می شود، مردم در صف می ایستند تا یکی بعد از دیگری وارد کعبه شوند. باید قدری صبر کنیم تا نوبت ما بشود.

اکنون ما وارد کعبه می شویم.

خدای من! اینجا خانه خداست یا بتکده؟

هر چه نگاه می کنی بت می بینی! ده ها بت در درون خانه خدا چه می کنند؟

گروهی به سوی آن بت بزرگ می روند. در مقابلش به سجده می افتند و گریه می کنند و از آن حاجت می خواهند.

ص: 13

در این میان، من شروع به شمارش بت های کوچک و بزرگ می کنم که در داخل کعبه و اطراف کعبه است.

اینجا خانه توحید است ؛ امّا سیصد و شصت بت در اینجا جلوه نمایی می کنند.(1)

تو مات و مبهوت به آنها نگاه می کنی و از من می پرسی: چرا این مردم بت پرست شده اند؟

باید تاریخ را با هم بخوانیم:

* * *

سال ها پیش، مردی به نام «ابن لُحَیّ»، رهبر شهر مکّه بود. او به بیماری سختی مبتلا شد.

طبیب ماهری در مکّه بود به او دستور داد تا به شام (سوریه) سفر کند و بدن خود را با آب چشمه ای که در آنجاست، بشوید.

رهبر مکّه به شام رفت. آن چشمه را پیدا کرده و چند ماه را در آنجا ماند و هر روز در آبِ آن چشمه، بدنش را شستشو می داد.

مردم شام، بت هایی را برای خود درست کرده بودند و آنها را می پرستیدند. او به یکی از این بتکده ها رفت و با دیدن آن مردم بت پرست فهمید که رهبران آنها از راه بت پرستیِ این مردم به چه ثروت زیادی رسیده اند.

هر روز ده ها گوسفند قربانی می شوند و بعد از پایان مراسم، همه آنها کباب شده و سفره ای رنگین پهن می شود.

او فهمید که تمامی هدیه های ارزشمندی که مردم برای بت ها می آورند، میان رهبران تقسیم می شود.

اینجا بود که فکری به ذهن رهبر مکّه رسید: ساختن یک بت در مکّه و فریب دادن مردم!

ص: 14

وقتی او از سفر بازگشت، فکر بت پرستی را در مکّه رواج داد. در فاصله کوتاهی بت های زیادی ساخته شد و مردم به پرستش آنها مشغول شدند.

اعتقاد مردم به سه بت بیش از بقیّه بود و آنها را دخترانِ خدا می دانستند و در برابر آنها سجده می کردند و از آنان حاجت می خواستند.(1)

نام دخترانِ خدا چنین بود: «لات»، «مَنات» و «عُزّی».

* * *

-- حالا می فهمم که منظور آنها از آن دعا چه بود؟

-- کدام دعا را می گویی؟

-- وقتی ما طواف می کردیم، دعایی را که مردم می خواندند، می شنیدم و نمی دانستم معنای آن چیست. در آن دعا نام «لات»، «عُزّی» و «مَنات» آمده بود.

-- حتماً تو این دعا را شنیده ای: «واللاّتِ والعُزّی، وَمَناةِ الثّالِثَة الأُخری، فَإِنَّهُنَّ الغَرانیقُ العُلی، وَإِنَّ شَفاعَتَهُنَّ لَتُرتَجی».

-- معنای این دعا چیست؟

-- قسم به «لات»، «عُزّی» و «مَنات» که آنها سه دخترِ زیبای خدا هستند و ما به شفاعت آنها امید داریم.

حتماً دوست داری که از این دخترانِ خدا برایت بیشتر بگویم. این مردم در همه گرفتاری های خود آنها را صدا زده و از آنها کمک می گیرند.

نگاه کن! جهالت و نادانی با این مردم چه کرده است که در مقابل سنگ هایی که خود تراشیده اند، سجده می کنند و از آنها حاجت می خواهند!(2)

* * *

عُزّی، عزیزترین بت این سرزمین است!

او الهه آفرینش است و همه هستی به دست او خلق شده است.

این مردم به داشتن عُزّی، افتخار می کنند، زیرا او در سرزمین آنها منزل کرده

ص: 15

است و چه چیزی از این بهتر!

همه زمین و آسمان را که می بینی به دست این بت خلق شده است.

آیا می دانی که خانه عُزّی کجاست؟

بین راه مکّه و عراق معبدی بزرگ برای این بت ساخته اند. در آنجا قربانگاه بزرگی وجود دارد که شتران زیادی در آن قربانی می شوند.

اگر یک روز به معبد عُزّی بروی می بینی که عدّه زیادی دور یک سنگ صاف و سیاه طواف می کنند. این سنگ، همان عُزّی است.(1)

نام بت دیگر «لات» است که در شهر طائف قرار دارد. او الهه آفتاب است. سنگی چهارگوش و بزرگ که مردم برایش قربانی می کنند و به او تقرّب می جویند.

این دختر خدا بازارش خیلی داغ است و عدّه زیادی با لباس احرام به زیارتش می روند، هیچ کس نمی تواند با لباس معمولی به زیارت او برود.(2)

و امّا دختر سوّم خدا، نامش «مَنات» است و معبد او در کنار دریای سرخ بین مکّه و یثرب واقع شده است.

«مَنات»، بزرگترین دختر خداست و برای همین مردم برای زیارت او گروه گروه می روند و برای او قربانی زیادی می کنند.(3)

* * *

این حکایت سه دختر خدا بود. در این سرزمین، بت های زیاد دیگری نیز وجود دارند. هر کس در خانه خود، بت کوچکی دارد.

در این روزگار هیچ خانه ای پیدا نمی شود که در آن بت نباشد!

هر روز صبح زود وقتی مردم از خواب بیدار می شوند کنار بت خود می روند و در مقابلش تعظیم می کنند.

هر کس که قصد دارد به جایی سفر کند، بعد از آن که با زن و بچّه خود

ص: 16

خداحافظی کرد به سراغ بت خود می رود و دستی بر آن بت می کشد و خود را با آن متبرّک می کند. او فکر می کند که با این کار، بلاها از او دور می شود.(1)

امروز بت پرستی دین و آیین این مردم است. آنها بت ها را شریک خدا می دانند.

آنها دین خود را از پدران و مادران خود فرا گرفته اند و هرگز در آن شک نمی کنند. آنها به شدّت از اعتقادات خود دفاع می کنند و اجازه نمی دهند کسی به دختران خدا جسارت کند.

امروز این بت ها قداست زیادی دارند. هر کس که به آنها بی احترامی کند و آنها را قبول نداشته باشد شکنجه سختی می شود.

در این میان، عدّه ای هستند که به بت ها هیچ اعتقادی ندارند، آنها از نسل ابراهیم(علیه السلام) هستند و به دین او باقی مانده اند.(2)

افسوس که تعداد آنها بسیار کم است و نمی توانند در مقابل بت پرستان کاری بکنند.

آری، پایان شب سیه، سپید است. خداوند به زودی آخرین پیامبر خود را خواهد فرستاد تا همه بت ها را نابود کند و مردم را به سوی یکتاپرستی دعوت کند. به زودی ندایِ توحید به گوش همه خواهد رسید: خداوند یکتاست و هیچ شریکی ندارد.

ص: 17

باشی!

فکر می کنم که در این سرزمین، قیمت استخوان خرگوش از قیمت جواهرات بیشتر باشد!(1)

* * *

بوی غذا می آید! به به!

خوب است به آن مغازه بروم و مقداری غذا بخرم. چند قدم که می روم یادم می آید که این مردم موقع کشتن گوسفند یا شتر، نام بت ها را به زبان می آورند؛ برای همین ما نمی توانیم غذای آنها را بخوریم.

باید صبر کنیم تا غذای حلالی پیدا کنیم. از کوچه ها عبور می کنیم. نگاه تو به پرچم هایی می افتد که بالای چند خانه نصب شده است.

-- آقای نویسنده! این پرچم ها نشانه چیست؟

-- تو چه کار به این کارها داری.

-- چرا جواب سؤل مرا نمی دهی؟

-- بیا به دنبال غذای حلال بگردیم.

-- اصلاً خودم می روم و سؤل می کنم، من همسفر تو شدم تا چیزهایی را بیاموزم.

-- خیلی خوب! این پرچم ها نشانه آن است که در آن خانه ها، زنان بدکاره هستند و از مهمانان خود پذیرایی می کنند. هر مردی که دلش بخواهد می تواند پیش آنها برود.(2)

آنجا را نگاه کن! آن خانه «حَمامه» است. زنی زیبا که مشتریان زیادی را به سوی خود جذب کرده است. او مادربزرگ معاویه است، همان کسی که نامش را بارها شنیده ای.(3)

خیلی تعجّب می کنی! اینجا حرم خدا و شهر ابراهیم(علیه السلام) است، چرا باید در

ص: 19

این شهر چنین کارهایی را بکنند؟ آیا کسی نیست تا مانع این عمل آنها بشود؟

بیا برویم به رهبران این شهر خبر بدهیم.

کجا می روی رفیق! تو می خواهی بروی به آنان چه بگویی؟ مگر نمی دانی این زنان با اجازه رهبران شهر، این خانه های فساد را راه انداخته اند؟

قسمت عمده ای از درآمد این خانه ها به جیب همین رهبران می رود. مردم، دیگر این کارها را گناه نمی دانند، امروز همه ارزش ها نابود شده است و مردان غیرت ندارند.

* * *

من تو را به چه شهری آورده ام! می خواستم شهر خدا را نشانت بدهم؛ امّا همه سیاهی ها را نشانت دادم.

چیزهای دیگری هم هست که خجالت می کشم بگویم. آری، ما به عصر جاهلیّت آمده ایم. فساد همه جا را فرا گرفته است. بسیاری از زنان و مردان گرفتار شهوت رانی شده اند.(1)

همه پلیدی ها و سیاهی را می توان در اینجا دید.

آن خانه را ببین که در بالای آن، خیمه ای آبی رنگ نصب شده است. عدّه ای در زیر آن خیمه نشسته اند. به راستی آنجا چه خبر است؟ از چند نفر سؤل می کنم، آنها به ما می گویند: آنجا خانه «طاهره» است.(2)

آیا می دانی «طاهره» به چه معنا است؟

در زبان عربی به زنی که پاکدامن باشد، طاهره می گویند. آنجا خانه کسی است که در دلِ سیاهی ها، همچون ستاره ای می درخشد. آری، آنجا خانه بانوی پاکدامن این شهر است.(3)

نامش «خدیجه» است و خدا به او ثروت زیادی داده است. او بسیار سخاوتمند و مهمان نواز است.

ص: 20

ما به سوی خانه خدیجه حرکت می کنیم.

* * *

-- سلام بر آقای نویسنده و همسفر خوبش!

-- سلام بر شما، برادر!

-- خوش آمدید، من مَیْسِره، خادم بانو هستم. خوش آمدید.

-- خیلی ممنون.

همراه با مَیْسِره وارد خانه می شویم، خوب است به قسمت پشت بام برویم، آنجا خیلی باصفاست. زیر خیمه آبی می نشینیم. نسیم می وزد. هوا خنک می شود.(1)

مَیْسِره برای ما نوشیدنی می آورد. گلویی تازه می کنیم. بعد از لحظاتی سفره غذا پهن می شود. بوی غذا به مشام می رسد. اوّلین کسی که سر سفره می نشیند، من هستم.

چه غذاهای خوشمزه ای!

-- چرا جلو نمی آیی؟ غذا از دهن می افتد.

-- نه، من غذا نمی خورم.

-- مگر گرسنه نیستی؟

-- چرا، ولی تو به من گفتی که مردم این شهر وقتی گوسفندی می کشند، نام بت ها را بر زبان جاری می کنند. من چگونه غذای آنها را بخورم؟

-- فراموش کردم برایت بگویم که خدیجه مثل بقیّه مردم نیست. او فقط به خدای یکتا ایمان دارد. او از نسل ابراهیم(علیه السلام) است.

وقتی این سخن را می شنوی، برمی خیزی و سر سفره می نشینی...

* * *

بعد از ناهار من کمی استراحت می کنم تا خستگی ام برطرف شود. تو به

ص: 21

اطراف نگاه می کنی. فرش های ابریشمی که در اینجا پهن است، بسیار گران قیمت هستند. همه وسایل اینجا خیلی باارزش هستند.

اکنون مرا صدا می زنی:

-- خدیجه این همه ثروت را از کجا آورده است؟

-- من الآن خسته ام و می خواهم بخوابم. بعداً برایت می گویم.

ساعتی می گذرد، مَیْسِره برای ما ظرفی از میوه می آورد. این میوه ها از شام به اینجا آورده شده است: خرما، پرتقال، سیب!(1)

من پرتقالی برمی دارم و پوست می گیرم و می خواهم به سؤل تو جواب بدهم:

چند سال قبل، پدرِ ثروتمند خدیجه از دنیا رفت و ثروت زیادی برای خدیجه به ارث گذاشت. خدیجه با آن ثروت به تجارت پرداخت.

حتماً می دانی مکّه یک شهر تجاری است و بر سر راه یمن - شام قرار گرفته است. کاروان های تجاری به یمن رفته و عطر، صمغ، نقره و طلا را به شام می برند. وقتی این کاروان ها به شام می رسند ابریشم، اسلحه، روغن و گندم خریداری کرده و به یمن می آورند.

خدیجه تعدادی از افراد لایق را استخدام کرد تا با پول او تجارت کنند. ثروت خدیجه روز به روز زیاد و زیادتر می شود، او بیش در این سفرها بیش از هزار سکّه طلا سود کرده است.(2)

البته خدیجه مقداری از ثروت خود را در راه خیر مصرف می کند و برای همین خدا به او برکت زیادی می دهد. این قانون است: هر کس سخاوت داشته باشد، برکت به سویش می آید.

ص: 22

-- امّا این را بدان که خدیجه فقط بیست و پنج سال دارد.

-- حرف جدیدی می زنی؟

-- اگر خدیجه چهل سال داشت هرگز پادشاه یمن به خواستگاری او نمی آمد.(1)

اکنون مَیسِره نزد پیرمرد می آید و از او می خواهد تا همراهش برود. ما هم همراه آنها می رویم.

وارد اتاق خدیجه می شویم. وسط اتاق پرده ای زده اند، در گوشه ای می نشینیم. خدیجه وارد می شود و پشت پرده می نشیند.

اکنون پیرمرد صدایش را صاف می کند و می گوید:

-- بانو! خیلی ممنون که اجازه دادید ما با شما ملاقات کنیم.

-- خواهش می کنم.

-- من از طرف شاه یمن به اینجا آمده ام. شاه شیفته خوبی ها و کمالات شما شده است و مرا به اینجا فرستاده تا از شما برای او خواستگاری کنم.

-- من فعلاً تصمیم ازدواج ندارم.

-- آیا شما دوست ندارید ملکه یمن بشوید؟

-- ببخشید. من باید بروم.

خدیجه از جای خود برمی خیزد و اتاق را ترک می کند. ما هم از خانه بیرون می رویم.(2)

* * *

چرا خدیجه این پیشنهاد را قبول نکرد؟ خیلی ها آرزو دارند ملکه یمن بشوند. یمن، بهشت روی زمین است! آنجا دیگر از این هوای گرم و خشک خبری نیست.

شنیده ام که ابوسفیان، ابوجهل و خیلی ها به خواستگاری خدیجه آمده اند و

ص: 24

خدیجه به هیچ کدام آنها روی خوش نشان نداده است؛ زیرا همه آنها به طمع مال و ثروت به خواستگاری او آمده اند.(1)

ولی ماجرای خواستگاری شاه یمن با خواستگاران قبلی فرق می کند، او به طمع ثروت خدیجه به خواستگاری نیامده است، همه ثروت یمن در دست اوست، او هرگز نیازی به ثروت خدیجه ندارد.

پس راز این خواستگاری چیست؟

ما باید فکر کنیم و این راز را کشف کنیم...

فهمیدم. شاه یمن به دنبال زیبایی و جمال خدیجه است! او شنیده است که خدیجه، زیباترین بانوی عرب است و برای همین شیفته او شده است!

جالب است بدانی که یمن زیر نظر حکومت ایران اداره می شود. پادشاه ساسانی یکی از ایرانیان را به عنوان شاه یمن انتخاب کرده است.(2)

اکنون شاه یمن می خواهد ازدواج کند. مردم یمن همه عرب هستند، او می خواهد یک زن عرب بگیرد و او را ملکه آنجا کند تا مردم به حکومت او رضایت بیشتری نشان بدهند. آری، اگر ملکه، عرب باشد آنها دیگر حکومت را حکومتی عربی می دانند.

شاه یمن به دنبال زیباترین زن عرب است، ملکه باید زیبا باشد.

* * *

وقتی زنان مکّه از موضوع با خبر می شوند خدیجه را سرزنش می کنند و می گویند: چرا خواستگار به این خوبی را رد کردی؟ مگر تو نمی خواهی شوهر کنی؟

خدیجه هیچ جوابی به آنها نمی دهد. او سکوت می کند ولی قدری ناراحت می شود. تا کی او باید این حرف ها را بشنود؟

کاش مادرش، فاطمه زنده بود. آن وقت خدیجه می توانست با او درد دل

ص: 25

کند.(1)

مادرِ خدیجه، زنی بود مؤن، از نسل ابراهیم(علیه السلام). تا زمانی که او زنده بود خدیجه هیچ غمی نداشت. خدیجه این پاکی قلب را از مادر به ارث برده است.

اکنون خدیجه برای زیارت قبر مادر می رود. او ساعتی کنار قبر مادر می نشیند. بعد کنار قبر پدر می رود.

هوا رو به تاریکی است، خدیجه از جا برمی خیزد تا به خانه برگردد.

* * *

آن خانم کیست که به سوی خانه خدیجه می آید؟

او خواهر خدیجه است و نامش «هاله» است. او به دیدار خواهرش می رود.(2)

من مدّتی صبر می کنم. ساعتی می گذرد، اکنون هاله از خانه خدیجه بیرون می آید. ما به سویش می رویم تا با او سخن بگوییم.

من برای هاله توضیح می دهم که دارم برای جوانان، کتابی در مورد خدیجه می نویسم. دوست دارم بدانم چرا خدیجه به همه خواستگاران خود جواب رد می دهد.

او نگاهی به ما می کند و به فکر فرو می رود. بعد از مدّتی از ما می خواهد که به خانه او برویم تا برای ما سخن بگوید.

قدری راه می رویم. وقتی به درِ خانه او می رسیم همسر او به استقبال ما می آید. حتماً می دانی که عرب ها خیلی مهمان نواز هستند.

وارد خانه می شویم، دو دختر را می بینیم که در حیاط خانه مشغول بازی هستند.

وارد اتاق می شویم، من قلم به دست می گیرم و هاله سخن می گوید:

* * *

ص: 26

روز عید بود و مردم مکّه کنار کعبه جمع شده بودند. همه جا جشن و سرور بود. عدّه ای شیرینی و شربت می دادند. همه آنها لباس های نو پوشیده بودند.

خدیجه کنار کعبه آمده بود و به مردم نگاه می کرد. او از بت هایی که مردم می پرستیدند بیزار بود و به دنبال روشنایی می گشت.

در آن روز مسافری از شام به مکّه آمده بود و در گوشه ای نشسته و به فکر فرو رفته بود. خدیجه متوجّه شد آن مسافر، یکی از پیروان حضرت عیسی(علیه السلام) است که به اینجا آمده است. خدیجه نزد او رفت. چند نفر دیگر هم دور آن مسافر جمع شده بودند.

مسافر رو به آنها کرد و گفت: به زودی آخرین پیامبر خدا در این شهر ظهور خواهد کرد و به بت پرستی پایان خواهد داد.(1)

خدیجه از شنیدن این مطلب خیلی خوشحال شد. مژده آمدن آخرین پیامبر قلب او را شاد کرد.

از همان روز خدیجه منتظر شد! منتظری که سر از پا نمی شناخت.

به زودی آخرین و کامل ترین دین خدا در این سرزمین ظهور خواهد کرد، جبرئیل نازل خواهد شد و سخن خدا را برای بشر خواهد آورد.

از همان روز خدیجه به انتظار نور نشسته است. او دعا می کند که هر چه زودتر این وعده خدا فرا برسد.

* * *

خدیجه شنیده است که وقتی آخرین پیامبر خدا ظهور کند با مشکلات زیادی روبرو خواهد شد و بت پرستان او را اذیّت و آزار خواهند کرد.

مردمی که سالیان سال، بت ها را پرستیده اند، چگونه باور کنند که این بت ها چیزی جز سنگ نیستند؟

نسل در نسل برای آنها از قداست این بت ها سخن گفته اند. طبیعی است که

ص: 27

در مقابل حرف جدید موضع بگیرند و دشمنی کنند.

خدیجه همه این ها را می داند و به فکر یاری آخرین پیامبر خداست.

او خوب می داند که تبلیغ دین آسمانی نیاز به پول و ثروت دارد، برای همین او به تجارت رو آورده است و با هدفی مقدّس به فعالیّت اقتصادی مشغول است.

او می خواهد با ثروت خویش، آخرین پیامبر را یاری کند. این هدف مقدّس است که به او هم انگیزه می دهد و هم برکت!(1)

* * *

مردانی که بوی پول به مشامشان رسیده است به خواستگاری خدیجه می آیند؛ امّا خدیجه همه آنها را خوب می شناسد و همه را ناامید می کند.

آخر چگونه با کسی ازدواج کند که عشق بت و پول در دل دارد؟

درست است که ابوسفیان یکی از ثروتمندان بزرگ این شهر است؛ امّا خدیجه هیچ علاقه ای به او ندارد.

خدیجه چگونه می تواند با کسی که مردم را به بت پرستی تشویق می کند ازدواج کند؟

پادشاه یمن هم نه به طمع ثروت خدیجه، بلکه به دلیل زیبایی ظاهری آن بانو به خواستگاری آمده است؛ امّا او نیز آتش پرست است و چندان فرقی با ابوسفیان ندارد.

خدیجه به خدای یکتا ایمان دارد و از همه بت ها بیزار است. او به آرمان بلند خود فکر می کند. او می خواهد وقتی آخرین پیامبر ظهور کند بتواند بدون هیچ مزاحمی، حق را یاری کند؛ همان پیامبری که از نسل ابراهیم(علیه السلام) است.(2)

ص: 28

-- باشد، به او بگویید خود را برای سفر شام آماده کند. من به دیگران یک شتر به عنوان مزد می دهم؛ امّا به محمّد(صلی الله علیه و آله) دو شتر خواهم داد.

-- خیلی ممنونم. خدا به شما برکت بدهد.(1)

* * *

اکنون ابوطالب نزد محمّد می رود تا به او خبر بدهد که خدیجه با پیشنهاد او موافقت کرده است. محمّد(صلی الله علیه و آله) هر چه زودتر باید برای سفر آماده شود.

به راستی آیا محمّد(صلی الله علیه و آله) می تواند به خوبی تجارت کند؟ او که تا به حال تجربه تجارت ندارد و فقط در کوه ها و بیابان ها چوپانی کرده است.(2)

ابوطالب از خدا می خواهد که او در این سفر موفّق شود، در این صورت شاید در سفرهای بعدی هم خدیجه از او کمک بخواهد.

عبداللّه، پدر محمّد(صلی الله علیه و آله) سال ها پیش، قبل از تولّد او از دنیا رفت. آمنه، مادر او هم خیلی سال است فوت کرده است. همه دلخوشی محمّد(صلی الله علیه و آله)، عمویش ابوطالب است.

ابوطالب خیلی خوشحال است. وقتی محمّد(صلی الله علیه و آله) از سفر برگردد می تواند برای او به خواستگاری برود و دختری نجیب و خوب برای او بگیرد.

* * *

خدیجه با خدمتکار خود مَیسِره سخن می گوید:

-- ای میسره! محمّد را می شناسی؟

-- آری، کیست که خوبی و امانت داری او را نشنیده باشد.

-- قرار است که او در این سفر همراه شما باشد. حتماً می دانی که او از نسل ابراهیم(علیه السلام) است و احترامش لازم است. از تو می خواهم تو در این سفر همراه او باشی و او را یاری کنی.

ص: 30

-- چشم، بانوی من!

چند روز می گذرد، دیگر وقت سفر به شام است. اکنون محمّد(صلی الله علیه و آله) بیست و پنج سال دارد و می خواهد برای مدّتی از عموی خود جدا بشود.

او برای خداحافظی به خانه عمویش، ابوطالب می رود. ابوطالب او را در آغوش می گیرد و برایش دعای سفر می خواند و از خدا می خواهد تا او به سلامتی، این سفر را پشت سر بگذارد.(1)

محمّد(صلی الله علیه و آله) به سوی کعبه می رود و گرد آن طواف می کند و با خدای خویش سخن می گوید و آماده حرکت می شود.

او باید سریع خودش را به محل کاروان برساند.(2)

* * *

هنوز خورشید طلوع نکرده است. مَیسِره منتظر محمّد(صلی الله علیه و آله) است. او همه شتران را آماده کرده است. محمّد(صلی الله علیه و آله) نزد او می آید. باید همه کالاها را بار شترها کرد و حرکت نمود.

کارگران مشغول بار زدن شترها هستند، تعدادشان بسیار زیاد است. محمّد(صلی الله علیه و آله) بر کار آنها نظارت می کند تا بارها به دقّت بسته شوند.

ساعتی می گذرد، آفتاب بالا آمده است. دیگر وقت حرکت است. صدای زنگ شترها به گوش می رسد. کاروان به سوی شام حرکت می کند.

ص: 31

مَیسِره از سر دلسوزی نزد مُصْعَب می رود:

-- امشب در اینجا اتراق نکنید. اگر باران ببارد خطر سیل شما را تهدید می کند.

-- چه کسی گفته که در این فصل تابستان در اینجا باران می بارد؟

-- محمّد.

-- برو به او بگو که اگر ما از باران می ترسیدیم هرگز تاجر نمی شدیم!

مَیسِره ناراحت می شود و برمی گردد. کاروان به حرکت خود ادامه می دهد. ما با سختی از آن درّه عبور می کنیم.

هوا کم کم تاریک می شود، در آن طرف تپّه ای به چشم می آید. وقتی بالای آن تپّه می رسیم محمّد(صلی الله علیه و آله) اینجا را برای اتراق مناسب می بیند.

بارها را از شترها پایین می گذاریم و چند خیمه کوچک برپا می کنیم. شام مختصری می خوریم.

تو که خیلی خسته هستی زود به خواب می روی. من به آسمان نگاه می کنم. نور مهتاب، همه جا را روشن کرده است. نسیم می وزد، هوا خنک می شود. کم کم خواب به چشمانم می آید.

قطرات بارانی که بر ما می بارد از خواب بیدارمان می کند. چه باران تندی! هوا طوفانی شده است. همه جا تاریک است، مهتاب دیگر پیدا نیست. ابرهای سیاه به اینجا رسیده اند.

باران تندی می بارد! آب از این کوه ها جاری می شود و به سمت درّه می رود.

چقدر خوب شد که ما به بالای این تپّه آمدیم!

* * *

صبح فرا می رسد، دیگر از ابرها خبری نیست. اکنون می توانیم به سوی شام

ص: 33

حرکت کنیم.

آنجا را نگاه کن! چند نفر به سوی ما می آیند. آنها کیستند؟

نزدیک تر می آیند. آنها همراهان مُصْعَب هستند که دیشب در آن درّه اتراق کردند. پس شترهای آنها کجایند؟

آنها نزد محمّد(صلی الله علیه و آله) می آیند و به او خبر می دهند که دیشب سیل آمد. و مُصْعَب و دیگران که نمی توانستند از کالاها دل بکنند، گرفتار شده وغرق شدند. همه شترها در تاریکی شب رمیدند.

همان باران تند که بر دل این کوه ها بارید، سیل بزرگی شد و در آن درّه به راه افتاد.

از آن کاروان فقط همین چند نفر مانده اند که نه شتری دارند و نه باری!

محمّد(صلی الله علیه و آله) از مَیسِره می خواهد تا به آنها قدری غذا بدهد که بتوانند به مکّه باز گردند.(1)

* * *

کاروان به پیش می رود، روزها و شب ها می گذرند، کوه ها و بیابان ها پشت سر گذاشته می شوند...

ما فاصله زیادی تا شهر شام نداریم. این ها، درختان زیتون هستند که در این اطراف روییده اند.

نزدیک ظهر است و خوب است همین جا، کنار آن صومعه اتراق کنیم.

صومعه به جایی می گویند که یهودیان برای عبادت در آنجا جمع می شوند. بعضی از مردم این سرزمین پیرو دین موسی(علیه السلام) باقی مانده اند.

آفتاب می تابد، باید زیر سایه درختان برویم. شتران رها می شوند تا علف های خودرویی را که در اینجا روییده است بخورند.

ص: 34

مَیسِره آن طرف ایستاده است و مواظب کالاها است. عدّه ای هم آتشی روشن می کنند تا بعد از مدّت ها، غذای گرمی بخوریم.

من فکر می کنم که ناهار، کباب باشد! آنها گوسفندی را در میانه راه خریده اند و قرار است گوشت آن را کباب کنند.

خوب است من هم در تهیّه ناهار کمکی بکنم. گوشت تازه گوسفند را آماده کرده و روی آتش می گذارم.

صدایی به گوش می رسد: بشتابید ! بشتابید !

این یکی از همراهان ما است که کمک می طلبد.

با شنیدن این صدا همه از جا برمی خیزند، شمشیرهای خود را برمی دارند و با سرعت می روند.

چه خبر شده است؟ آیا خطری کاروان را تهدید کرده است؟ آیا دزدان به ما حمله کرده اند؟

در این میان نگاهم به مردی می افتد که به سوی صومعه می دود. هیچ خبری از دزدان نیست، همه بارهای کاروان صحیح و سالم است:

-- چه شده که همه را به یاری فرا خواندی؟

-- مگر ندیدی که آن مرد یهودی چگونه به محمّد(صلی الله علیه و آله) خیره شده بود؟ مگر نمی دانی که یهودیان، دشمن او هستند؟(1)

* * *

من برمی خیزم و نزدیک صومعه می روم. می بینم که آن یهودی در بالای پشت بام صومعه ایستاده است و به آن طرف نگاه می کند. او به محمّد(صلی الله علیه و آله) خیره شده است که زیر درختی نشسته است.

او را صدا می زنم و به او می گویم:

ص: 35

-- چرا قصد جان محمّد را کردی؟

-- چه کسی این حرف را زده است؟

-- مگر نیامده بودی تا به او آزاری برسانی؟

-- هرگز! من آمده بودم تا او را ببینم! من مثل بقیه یهودیان نیستم. من هیچ گاه حق را کتمان نمی کنم. من هرگز دینم را به دنیا نمی فروشم.

ماجرا چیست؟ او باید برای من بیشتر سخن بگوید. نزدیک تر می شوم و از او می خواهم برایم سخن بگوید.

* * *

سال ها پیش استادی داشتم که برای من تورات می خواند. نسخه ای از تورات اصلی به دست او رسیده بود. او برایم می گفت که علمای یهود تورات را تحریف کرده اند.

یک روز او مرا صدا زد و به من خبر داد که مرگش نزدیک است. سپس صفحه ای از تورات را به من نشان داد و گفت: این صفحه را بخوان.

من شروع به خواندن آن کردم. در آن صفحه، نشانه های آخرین پیامبر خدا نوشته شده بود. آن نشانه ها آن قدر واضح بود که وقتی من آن صفحه را خواندم خیال کردم پیامبر موعود را می بینم.

اشک در چشمان استادم حلقه زد، بعد دست مرا گرفت و کنار درخت خشک شده ای برد و گفت: به زودی آخرین پیامبر خدا از اینجا عبور خواهد نمود و زیر این درخت خواهد نشست. این درخت سال هاست که خشکیده است، وقتی آخرین پیامبر زیر آن بنشیند این درخت، سبز خواهد شد و برگ های تازه خواهد داد. این معجزه ای خواهد بود تا تو بتوانی او را بشناسی. یادت باشد که سلام مرا به او برسانی.

ص: 36

اکنون سال هاست که من منتظر آمدن پیامبر موعود هستم. هر وقت کاروانی از مکّه به اینجا می آید به جستجوی او هستم.

من امروز از بالای بلندی، چشم به راه دوخته بودم. شما را دیدم که به این سو می آیید. حسّی به من می گفت که امروز گمشده خود را می یابم.

جوانی را در کاروان شما دیدم که شبیه گمشده من بود. با خود گفتم خوب است او را امتحان کنم. اوّلین نشانه پیامبر این است که او هرگز بت پرست نباشد. رو به او کردم و گفتم: ای جوان عرب! تو را به لات و عُزّی قسم می دهم.

او در جواب من گفت: وای بر تو، ای مرد یهودی! نام خدا را رها می کنی و نام بت ها را به زبان می آوری!

سریع برگشتم و کتاب تورات را در دست گرفتم و آمدم، گاهی نگاه به تورات می کردم و گاهی نگاه به آن جوان.

همه نشانه های آن درست بود. اکنون باید صبر می کردم تا ببینم معجزه سبز شدن درخت روی می دهد یا نه.

شما بارهای شتران را باز کردید و سپس به زیر سایه درختان سبز رفتید؛ امّا آن جوان به زیر همان درخت خشکیده رفت که استادم نشانم داده بود.

به اذن خدا آن درخت سبز شد و در یک لحظه، برگ های تازه داد. باور کردن آن سخت بود.

اینجا بود که من بی اختیار شدم و به سوی آن جوان دویدم تا صورتش را ببوسم. ناگهان صدایی بلند شد: «بشتابید! بشتابید»، همه به سوی من هجوم آوردند و من فرار کردم.(1)

* * *

به زودی محمّد(صلی الله علیه و آله) دعوت خود را آشکار خواهد کرد و جبرئیل بر او نازل

ص: 37

خواهد شد. او همان کسی است که پیامبران الهی، مژده آمدنش را داده اند.

ما از اوّل این سفر با او همسفر بودیم و او را نمی شناختیم.

باید نزد مَیسِره برویم و ماجرا را به او بگوییم. حتماً او خیلی خوشحال خواهد شد.

آیا تو می دانی مَیسِره کجاست؟

او زیر آن درخت زیتون نشسته است. نزد او می رویم و با او سخن می گوییم. او از جای خود برمی خیزد و به همان صومعه می رود تا با آن مرد یهودی سخن بگوید.

مدّتی می گذرد. مَیسِره به سوی ما می آید. او بسیار خوشحال است که حقیقتی بزرگ را فهمیده است.

* * *

اکنون دیگر موقع حرکت است، باید هر چه سریع تر به شهر شام برویم. فکر می کنم ما نزدیک غروب آفتاب، آنجا باشیم...

نگاه کن! آنجا دروازه شهر شام است. بعد از مدّتی ما به محل اتراق کاروان ها می رویم و بارها را از شترها پایین می گذاریم.

عدّه ای برای خریدن کالاها آمده اند؛ امّا آنها باید بروند و صبح زود بیایند.

امشب، آسمان شام مهتابی است. نسیم خنکی می وزد. بوی برگ درختان زیتون به مشام می رسد.

هنوز آفتاب نزده است که تاجران شام می آیند تا کالاهای ما را خریداری کنند. جمعیّت زیادی جمع می شود، هر کس برای کالاها قیمتی می گذارد.

کالایی که ما آورده ایم، عطر و صمغ و نقره و طلاست. باید همه این ها را بفروشیم و ابریشم و اسلحه و روغن و گندم خریداری کنیم و به مکّه ببریم.

ص: 38

من که سررشته زیادی از کار تجارت ندارم، باید منتظر بمانم تا کار خرید و فروش کالاها تمام شود.

* * *

چند روز می گذرد، ما آماده بازگشت می شویم. کالاهای خریداری شده را بر روی شترها بار می زنیم و کاروان به سوی مکّه حرکت می کند.

راهی بس طولانی در پیش داریم. بیابان ها و کوه ها را پشت سر می گذاریم، شب ها و روزها می گذرند...

ما اکنون نزدیک مکّه هستیم. اینجا بازار «تهامه» است، جایی که می توانیم کالاهایی را که از شام آورده ایم بفروشیم. تاجرانی در اینجا هستند که کالای ما را می خرند و به سوی یمن می برند.(1)

مدّتی در اینجا می مانیم. کالاها به قیمت خوبی به فروش می روند. وقتی کار فروش کالاها تمام شود به مکّه خواهیم رفت.

مَیسِره خیلی خوشحال به نظر می رسد، کاروان امسال، چندین برابرِ سال های قبل سود داشته است.

این سودِ زیاد فقط به برکت حضور محمّد(صلی الله علیه و آله) است!

ص: 39

بعد از لحظاتی بانو وارد می شود، مَیسِره از جا برمی خیزد:

-- بانوی من، سلام!

-- سلام بر مَیسِره!

-- خبر خوبی برای شما دارم. می دانم شما از شنیدن آن خیلی خوشحال می شوید.

-- خوش خبر باشی!

-- در این سفر ما به اندازه چهل سفر سود کردیم، این سکّه های طلا سود این سفر است.(1)

-- خدا را شکر. مگر شما در این سفر چه خریدید و چه فروختید که این قدر سود کردید؟

-- ما همان کالای همیشگی را خرید و فروش کردیم.

-- پس چرا این همه سود کردید؟

-- من فکر می کنم همه این ها به برکت پیامبر موعود بود.

-- پیامبر موعود! تو او را از کجا می شناسی؟

اینجاست که مَیسِره به خود می آید. یادش می آید که خدیجه از ماجرای آن مرد یهودی خبر ندارد.

خدیجه منتظر است تا مَیسِره پاسخ بدهد. مَیسِره باید همه ماجرا را شرح بدهد. به راستی مَیسِره در این سفر چه دیده و چه شنیده است؟

* * *

-- بانوی من! وقتی ما نزدیکی شام رسیدیم کنار صومعه ای اتراق کردیم. در آنجا معجزه ای روی داد؟

-- چه معجزه ای؟

-- وقتی در آنجا اتراق کردیم، محمّد به زیر درخت خشکیده ای رفت. ناگهان

ص: 41

آن درخت سبز شد.

-- یعنی آن درخت برگ های تازه درآورد؟

-- آری، آنجا بود که مردی یهودی به سوی محمّد آمد و خیره به او نگاه کرد و به ما خبر داد که محمّد، همان پیامبر موعود است.

-- اکنون محمّد کجاست؟ او چرا برای گرفتن مزدش اینجا نیامد؟

-- او به خانه عمویش رفت. شاید فردا به اینجا بیاید.(1)

* * *

باید به مَیسِره مژدگانی بدهم! او بهترین خبر را برای من آورده است.

خدیجه دستور می دهد تا دویست درهم و دو شتر به مَیسِره به عنوان مژدگانی بدهند.(2)

مَیسِره تشکر می کند و از بانو اجازه می گیرد و اتاق را ترک می کند.

او به یاد سال ها پیش می افتد، روزی که مسافری از شام به مکّه آمده بود تا زادگاه آخرین پیامبر خدا را ببیند.

هنوز طنین صدای آن مسافر در گوش خدیجه است: «بزودی آخرین پیامبر خدا در این شهر ظهور خواهد کرد و به آیین بت پرستی پایان خواهد داد».

خدیجه از همان روز منتظر آخرین پیامبر بود؛ امّا نمی دانست که گمشده اش، پسرعمویش، محمّد(صلی الله علیه و آله) است.

حتماً تعجّب می کنی؟ شاید تا به حال این مطلب را نشنیده ای. محمّد(صلی الله علیه و آله) و خدیجه دختر عمو و پسر عمو هستند. هر دوی آنها از نسل «قُصَیّ» می باشند.

نمی دانم نام «قُصَیّ» را شنیده ای؟ او از نسل ابراهیم(علیه السلام) بود و چندین پسر داشت.

یکی از پسرهای او «عَبْد مَناف» بود که محمّد(صلی الله علیه و آله) از نسل اوست، پسر دیگر او «عَبْد العزی» بود که خدیجه از نسل او می باشد.(3)

اکنون خدیجه به پسرعمویش می اندیشد.

ص: 42

آخر چه شد که تو ملکه یمن بودن را رها کردی و حالا می خواهی با یک چوپان ازدواج کنی.

این ها سخنانی است که مردم به خدیجه خواهند گفت.

خدیجه با خود فکر می کند...

* * *

شب ها که همه مردم به خواب می روند، خدیجه بیدار است. او که سال ها در انتظار پیامبر موعود بوده است، اکنون گمشده خود را یافته است.

خدیجه می داند که وقتی محمّد(صلی الله علیه و آله) رسالت خود را آشکار کند، این مردم بت پرست او را اذیّت و آزار خواهند کرد.

زندگی با محمّد(صلی الله علیه و آله) پر از دغدغه های بزرگ است، این زندگی سراسر، مبارزه با بت ها و طاغوت های زمان است.

هر کس جای خدیجه باشد به زندگی راحت خود فکر می کند. مگر او چه چیزی کم دارد؟ ثروت فراوانی دارد و بهترین خانه این شهر از آنِ اوست.

او این همه خواستگارِ ثروتمند دارد. کافی است به یکی از آنها جواب مثبت بدهد. او می تواند زندگی راحتی داشته باشد.

همه این ها درست است؛ امّا دل خدیجه به دنبال چیز دیگری است.

* * *

خدایا! راز خود را با که بگویم؟ آیا کسی حرف مرا خواهد فهمید؟ آیا کسی مرا باور خواهد کرد؟

من فقط به خاطر تو می خواهم با محمّد(صلی الله علیه و آله) ازدواج کنم، پس خودت کمکم کن! خودت یاریم کن!

تو بر هر کاری توانا هستی. تو می توانی مرا به او برسانی. تو می توانی دل او را

ص: 44

به من متمایل کنی.

خدایا! من اکنون به کمک تو نیاز دارم. من هیچ کسی را غیر از تو ندارم...

آفتاب سوزانِ مکّه بیداد می کند. اکنون اطراف کعبه خلوت است و خدیجه می تواند برای طواف برود.

او بر جای دست ابراهیم(علیه السلام) بوسه می زند و سپس پرده کعبه را می گیرد و با خدای خویش سخن می گوید. اشک او جاری می شود...

خدیجه با چشمانی که دیگر قرمز شده است به خانه می رود. وقتی به خانه می رسد، مستقیم به اتاق خود می رود و در را می بندد. خدمتکاران او تعجّب می کنند. چه شده است؟ چرا خدیجه این قدر ناراحت است؟

یکی از خدمتکاران به خانه هاله، خواهر خدیجه می رود و از او می خواهد تا به دیدن خدیجه بیاید.

هاله با سرعت خود را به خانه خدیجه می رساند و وارد اتاق می شود. او کنار خدیجه می آید. حال او را دگرگون می یابد. او نگاهی به خدیجه می کند و می گوید:

-- خواهر! چه شده است؟ چرا رنگ صورتت پریده است؟

-- چیزی نیست.

آیا خدیجه می تواند راز خود را به خواهرش، هاله بگوید؟

نه، باید صبر کرد، هنوز وقت آن نشده است. می ترسم هاله هم به خدیجه اعتراض کند و چنین بگوید: رسم است که مرد به خواستگاری زن برود، حالا تو می خواهی به خواستگاری محمّد(صلی الله علیه و آله) بروی! اگر تو کسی بودی که خواستگار نداشتی، تعجّب نمی کردم.

* * *

ص: 45

شب فرا می رسد و خدیجه در اتاق خود تنها نشسته است. نورِ کم رنگ ماه از پنجره می تابد.

خدیجه در فکر است. چشمانش پر از اشک است. او نمی داند چه کند. خدا را صدا می زند و از او یاری می طلبد.

خدیجه حرفی ندارد که همه سنت ها را بشکند و خودش به محمّد(صلی الله علیه و آله) پیشنهاد ازدواج بدهد؛ امّا مشکل این است که او نمی داند آیا محمّد(صلی الله علیه و آله) او را قبول خواهد کرد یا نه؟

خدیجه با خود می گوید: نکند من لیاقت همسریِ محمّد(صلی الله علیه و آله) را نداشته باشم.

خدایا! من چه کنم؟ عشقی مقدّس را در قلبم ریختی و پریشانم کردی! فقط تو می توانی آرامم کنی!

ای آرامش دلِ بندگانت!

* * *

-- می خواستم مطلبی را به تو بگویم.

-- من آماده شنیدن آن هستم.

-- خواهر! چگونه من حرفم را بزنم؟

-- من خواهر تو هستم، راحت باش، حرفت را بزن.

-- من به یک نفر علاقه پیدا کرده ام.

-- مبارک است! پس سرانجام تصمیم گرفتی ازدواج کنی.

خدیجه لبخندی می زند. هاله خیلی خوشحال می شود و می پرسد:

-- خوب بگو بدانم کدام مرد توانست دل تو را برباید؟ تو به کدام خواستگارانت علاقه پیدا کرده ای؟ نکند شاه یمن را انتخاب کردی؟

-- نه، من به کسی علاقه پیدا کرده ام که تا به حال به خواستگاری من نیامده

ص: 46

است!

-- می دانی که ما خانواده نجیبی هستیم و هرگز این رسم ها را نداشتیم!

خدیجه سرش را پایین می اندازد و سکوت می کند. او نمی داند به خواهر چه جوابی بدهد. چاره ای نیست باید واقعیّت را بگوید پس چنین می گوید:

-- خواهرم! آن روز عید را به خاطر داری که مسافری از شام به شهر ما آمده بود.

-- همان مسافر که برای دیدن زادگاه آخرین پیامبر به مکّه آمده بود؟

-- آری.

-- هرگز یادم نمی رود که او چقدر مشتاق دیدن آخرین پیامبر بود.

-- خواهر! من فهمیده ام که آن پیامبر موعود کیست؟

-- راست می گویی! پس چرا به من خبر ندادی؟ پیامبر موعود کیست؟

-- محمّد.

-- تو از کجا این را فهمیدی؟

-- این مطلب را مَیسِره به من گفت. وقتی آنها به شام رفتند، یکی از علمای یهود، محمّد را می بیند و به مَیسِره می گوید او همان پیامبر موعود است.

هر دو خواهر سکوت می کنند و دیگر حرفی نمی زنند. آنها فقط به هم نگاه می کنند.

هاله نمی داند چه بگوید. راستش را بخواهی او به خواهر خود غبطه می خورد. او باور نمی کند که خدیجه این قدر آسمانی فکر کند.

اگر این ازدواج صورت بگیرد نام و یاد خدیجه، جاودانه خواهد شد. خدیجه می خواهد همسر پیامبر خدا بشود.

هاله راز گریه های شبانه خدیجه را می فهمد. آری، چهره رنگ پریده خدیجه

ص: 47

نشانه عشق او به محمّد(صلی الله علیه و آله) است.

لحظاتی می گذرد، اکنون هاله رو به خدیجه می کند و می گوید: خواهر! محمّد جوان بسیار خوبی است؛ امّا آیا می دانی که دستش از مال دنیا خالی است؟

خدیجه چگونه جواب خواهر را بدهد؟

* * *

چرا همه مردم نگاهشان به ثروت و مالِ دنیاست و اگر مردی فقیر باشد، کسی همسر او نمی شود؟

این ها از سنّت های جاهلی است که مردم همه ارزش ها را در پول خلاصه می کنند.

مردم این روزگار فقط به دنیا فکر می کنند و شیفته آن شده اند؛ من این را نمی خواهم. من می خواهم شیفته آسمان باشم!

اگر ملکه یمن بشوم به زودی این عزّت به پایان خواهد رسید و من فقط با یک کفن به قبر خواهم رفت.

من می خواهم عزّتی بی پایان را برای خود بخرم و به سعادت ابدی برسم که همان رضایت خداست.

من خدیجه ام. از نسل ابراهیم(علیه السلام)!

خواهرم! در نگاه من ثروتمند بودن ارزش نیست. این را خوب بدان! ارزش های من چیزهایی است که بوی آسمان می دهد!

* * *

اکنون هاله به فکر فرو می رود. او دیگر به خدیجه حق می دهد. هاله باید برای خدیجه مادری کند. اگر مادر آنها زنده بود در این شرایط برای خدیجه چه می کرد؟ هاله باید همان کار را بکند. او خواهر بزرگ تر است.

ص: 48

دیگر وقت خداحافظی است. هاله از جا برمی خیزد تا به خانه خود برود.

خدیجه خدا را شکر می کند که توانست حرف دلش را به خواهرش بگوید. هاله به خوبی حرف خدیجه را فهمید و او را درک کرد.

خدیجه خود را منتظر سخنان تندی کرده بود. مثلاً خواهرش به او بگوید: مگر دیوانه ای که عاشق یک چوپان شده ای؟

ولی نام محمّد(صلی الله علیه و آله) چیست که این گونه خواهر خدیجه را آرام کرد؟

آری، این نام آسمانی، آرام بخش همه دل ها است، یاد محمّد(صلی الله علیه و آله)، یاد خداست.

* * *

امشب خواب به چشمان هاله نمی رود. او به خدیجه فکر می کند و دلش می خواهد به خواهرش کمک کند.

او می داند که اگر این ازدواج سر نگیرد، خدیجه دیگر ازدواج نخواهد کرد.

هاله شنیده است که ابوطالب به دنبال همسر مناسبی برای محمّد(صلی الله علیه و آله) است. شاید به همین زودی محمّد(صلی الله علیه و آله) ازدواج کند. هاله نباید فرصت را از دست بدهد.

به راستی او چه باید بکند؟ اگر زنان مکّه بفهمند که خدیجه عاشق محمّد(صلی الله علیه و آله) شده است چه خواهند کرد؟

هاله در حیاط خانه قدم می زند و به ستارگان آسمان نگاه می کند که در تاریکی شب می درخشند.

ناگهان فکری به ذهن او می رسد: باید با محمّد سخن بگویم!

آری، باید این راز را با محمّد در میان گذاشت. این بهترین راه است.

* * *

-- خدیجه! سریع آماده شو!

ص: 49

-- هاله! مگر قرار است جایی برویم؟

-- آری، می خواهیم برای طواف کعبه برویم.

-- چشم. الآن آماده می شوم.

بعد از دقایقی، خدیجه همراه هاله به سوی کعبه حرکت می کنند. آن کوه را می بینی! آنجا را کوه صفا می گویند.

آنجا را نگاه کن! آنجا دو نفر را می بینی که بالای کوه صفا نشسته اند. چهره یکی از آنها آشنا به نظر می رسد. او محمّد(صلی الله علیه و آله)است که با دوستش عمّار در بالای کوه نشسته اند.

نشستن روی کوه صفا ثواب زیادی دارد، کوه صفا همان جایی است که وقتی آدم(علیه السلام) از بهشت رانده شد در بالای آن قرار گرفت. آدم(علیه السلام) آن قدر بالای این کوه گریه کرد تا خدا گناه او را بخشید. کوه صفا مکان بسیار مقدّسی است.(1)

* * *

هاله از خدیجه می خواهد تا لحظه ای در گوشه ای صبر کند. هاله خودش به سوی کوه صفا می رود. او به عمّار اشاره می کند تا از کوه پایین بیاید.

نگاه خدیجه به بالای کوه صفا می افتد، محمّد(صلی الله علیه و آله) را می بیند که در آنجا نشسته است. گویی همه هستیش در آنجاست. قلبش تند تند می زند. او سریع نگاه خود را از محمّد(صلی الله علیه و آله) می گیرد، نجابتش مانع می شود تا به محمّد(صلی الله علیه و آله) خیره بماند.

عمّار از کوه پایین می آید. هاله به او چنین می گوید:

-- عمّار! من می خواستم مطلب مهمّی را به تو بگویم.

-- چه مطلبی؟

-- شنیده ام که ابوطالب به دنبال همسری خوب و نجیب برای محمّد است.

-- آری، من خودم پیشنهاد چند مورد را به آنها داده ام.

-- خوب، نتیجه چه شده است؟

ص: 50

-- تو که می دانی مردم امروز فقط به پول و ثروت دنیا فکر می کنند.

-- ای عمّار! من همسری برای محمّد سراغ دارم که این گونه فکر نمی کند.

-- هاله! حتماً می دانی که هر کسی شایستگی ازدواج با محمّد را ندارد. محمّد به دنبال همسری می گردد که نجیب باشد.

-- من قول می دهم که بهترین گزینه را برای محمّد پیدا کرده باشم.

-- نامش چیست؟

-- خدیجه!

-- خواهرت را می گویی؟

-- آری.(1)

* * *

عَمّار نمی داند چه بگوید، او خیلی تعجّب کرده است، چگونه زیباترین و ثروتمندترین بانوی عرب حاضر شده است با محمّد(صلی الله علیه و آله) ازدواج کند؟ این با عقل جور در نمی آید.(2)

هاله بار دیگر عمّار را صدا می زند و می گوید: از تو می خواهم تا با محمّد(صلی الله علیه و آله) درباره این موضوع سخن بگویی.

عمّار باز هم سکوت می کند. او هر چه فکر می کند به نتیجه ای نمی رسد. چه شده است که خدیجه، شاه یمن را جواب کرده و حالا می خواهد همسر محمّد(صلی الله علیه و آله) بشود؟

ای عمّار! زیاد فکر نکن!

هیچ کس نمی تواند پاسخ این سؤل را بدهد!

خدا هم امروز به خدیجه افتخار کرد.

ای عمّار! خدیجه می خواهد در اوجِ سیاهی ها همچون خورشیدی بدرخشد.

ص: 51

در روزگاری که همه ارزش ها فراموش شده اند خدیجه، چه انتخاب زیبایی کرد.

هنر این است که در اوج سیاهی ها بدرخشی، وقتی که همه مردم خوب هستند، خوب بودن هنر نیست!!

* * *

هاله با عمّار خداحافظی می کند و برای طواف می رود، او در جستجوی خواهرش است و خواهرش را کنار کعبه می یابد در حالی که پرده کعبه را گرفته است و آرام آرام گریه می کند و با خدای خود سخن می گوید:

خدایا! ... فقط به خاطر تو!

من از میان همه، محمّد(صلی الله علیه و آله) را انتخاب کردم؛ و همه آداب و رسوم را کنار گذاشتم و برای او پیام فرستادم.(1)

من آماده ام تا همه وجود و همه ثروتم را به پای او بریزم؛

من کنیز او می شوم و هستیِ خود را فدایش می کنم.

من همه این کارها را فقط به خاطر تو انجام می دهم.

و تو چه می دانی که خدا چه جوابی به خدیجه می دهد، بگذار این قلم چنین بنویسد:

ای خدیجه! ای فرشته زیبای من!

تو از همه چیز خود به خاطر من گذشتی، تو کنیز دوست من شدی!

تو به خاطر من، همه وجود و ثروت خود را به پای محمّد(صلی الله علیه و آله) می ریزی.

من هم به خاطر تو، گل زیبای خود را به تو می دهم.

من فقط به خاطر تو، به تو فاطمه می دهم.

تو چه می دانی فاطمه کیست. فاطمه، گل سرسبد هستی من است.

ص: 52

و درِ خانه را باز می کند و عمّار را می بیند. او را به داخل خانه دعوت می کند.

محمّد(صلی الله علیه و آله) برایش نوشیدنیِ خنک می آورد. عمّار می گوید:

-- شنیدم که عمویت، ابوطالب می خواهد برایت زن بگیرد.

-- آری، من دیگر باید ازدواج کنم.

-- بگو بدانم خودت کسی را هم در نظر داری؟

-- من این کار را به عمویم ابوطالب و عمّه ام صَفیّه سپردم.

-- من برای تو یک همسر خوب سراغ دارم.

-- خوب، برو به عمو و عمّه ام بگو، اگر آنها پسند کردند به خواستگاریش می رویم.

عمّار به صورت پاک و نورانی محمّد(صلی الله علیه و آله) نگاه می کند لبخند شادمانی می زند و می گوید:

-- این کسی را که من می گویم آنها حتماً می پسندند، مهم این است که تو بخواهی با او ازدواج کنی.

-- چه کسی را می خواهی معرّفی کنی؟

-- خدیجه.

* * *

عمّار خیلی خوشحال است که توانست وظیفه خود را انجام بدهد. او با محمّد(صلی الله علیه و آله) خداحافظی می کند و به خانه خود می رود.

او وقتی به خانه می رسد از خود سؤل می کند: آیا محمّد(صلی الله علیه و آله) به خواستگاری خدیجه خواهد رفت؟

حتماً محمّد(صلی الله علیه و آله) می داند که خدیجه خواستگاران زیادی دارد. خدیجه زیباترین و ثروتمندترین زن عرب است، به همین دلیل، شاه یمن به خواستگاری او آمده است.

ص: 54

ثروتمندان مکّه نیز به خواستگاری او آمده اند؛ امّا خدیجه همه آنها را ناامید کرده است.

* * *

باید امشب محمد(صلی الله علیه و آله) تصمیم خود را بگیرد، آیا او به خواستگاری خدیجه خواهد رفت؟

او به خوبی می داند که مردم مکّه فقط به یک بانو، «طاهره» می گویند، آن هم خدیجه است. طاهره یعنی پاکدامن!

هیچ کس به پاکدامنی و نجابت خدیجه نمی رسد، او از نسل ابراهیم(علیه السلام) است.

خدیجه دختر عموی اوست و محمّد(صلی الله علیه و آله) به خوبی او را می شناسد. خیلی ها آرزو دارند جای او باشند، زیباترین و ثروتمندترین بانوی عرب شیفته او شده است.

به راستی محمّد(صلی الله علیه و آله) شیفته کدام خوبی خدیجه می شود؟

آیا او به زیبایی خدیجه دل می ببندد یا به ثروت خدیجه؟

هرگز!!

او می خواهد سراغ خودِ خدیجه برود، نه سراغ ثروت بی اندازه او و نه سراغ زیبایی او!(1)

* * *

ای خدیجه! برای چه شیفته محمّد(صلی الله علیه و آله) شدی؟

تو که می دانی او فقیر است، پس چرا او را انتخاب کردی؟

فهمیدم. در نگاه تو، دنیا هیچ ارزشی ندارد، هر چه پایان پذیر باشد دل تو را نمی رباید!

تو به دنبال صداقت و انسانیّت هستی. تو می خواهی با مردی ازدواج کنی که از دنیا آزاد است.

ص: 55

تو خوب می دانی، ثروتمند واقعی کسی است که دنیا برای او ارزشی نداشته باشد.

تو نمی خواهی که دیگر در فکر دنیا و آب و خاک باشی. تو فهمیده ای که ارزش عمر تو از همه این ها بالاتر است. تو می خواهی عمر خود را صرف چیزی کنی که بی نهایت است!

تو خوب می دانی مردی که به دنیا دل نبندد، خیلی قیمت دارد.

ارزش او از همه دنیا بالاتر است!

تو شیفته کسی شده ای که شیفته دنیا نیست.

* * *

صبح روز بعد فرا می رسد و محمّد(صلی الله علیه و آله) به سوی خانه خدیجه می رود. او می خواهد با خدیجه سخن بگوید.

محمّد(صلی الله علیه و آله) می خواهد همه ماجرا را از زبان خود خدیجه بشنود. مردم وقتی می بینند او به خانه خدیجه می رود خیال می کنند او می خواهد مزد خود را از خدیجه بگیرد.

مَیسِره به خدیجه خبر می دهد که محمّد(صلی الله علیه و آله) آمده است. او وارد اتاق خدیجه می شود.

خدیجه پشت پرده نشسته است. محمّد(صلی الله علیه و آله) سلام می کند و جواب سلام می شنود...

* * *

-- آمدی، چقدر منتظرت بودم! دلم گواهی می داد که می آیی. ببین گفته ام خانه را برایت آب و جارو کرده اند.

-- پیامی برای من فرستاده بودی، گفتم بیایم از زبان خودت بشنوم، ماجرا چیست؟

ص: 56

-- پسر عمو! من شیفته خوبی های تو شده ام. تو پسر عموی من هستی و هم بهترین مرد این روزگار!

-- آیا می دانی زندگی با من سختی های زیادی دارد؟ زندگی من یک سفر پر از بلاست. من به زودی راهی را آغاز خواهم کرد که دشمنی همه مردم را در پی خواهد داشت.

-- من همه این سختی ها را به جان خریدارم! من می خواهم تو را یاری کنم.

-- با حرف مردم چه خواهی کرد؟

-- من از حرف آنها هیچ باکی ندارم.

-- آنها به تو خواهند گفت: چرا با کسی که روزی کارگر تو بود ازدواج کردی؟

-- به آنها می گویم: من با آقا و مولای خود ازدواج کرده ام.

-- اگر همسر من بشوی همه دوستان خود را از دست می دهی.

-- من آماده ام تا همه هستی خود را به پای تو بریزم!

-- باشد، من به زودی به خواستگاری تو خواهم آمد.

-- پسر عمو! منتظرت می مانم.

* * *

محمّد(صلی الله علیه و آله) از خانه خدیجه بیرون می آید. او خیلی خوشحال است که خدا دعایش را مستجاب کرده است.

او اکنون می خواهد این ماجرا را به عمویش ابوطالب بگوید. درست است که آمنه، مادر او سال ها پیش از دنیا رفته است؛ امّا صَفیّه که هست. صَفیّه، عمّه مهربان اوست.(1)

نگاه کن! محمّد(صلی الله علیه و آله) به سوی خانه صَفیّه می رود. او می خواهد با عمّه اش سخن بگوید. عمّه با روی باز از او استقبال می کند:

-- خیلی خوش آمدی!

ص: 57

-- عمّه جان! من می خواستم مطلبی را به شما بگویم.

-- بفرما!

-- من همسر آینده خود را انتخاب کرده ام.

-- مبارک است! بگو بدانم چه کسی دل تو را ربوده است تا همین امشب به خواستگاری او برویم.

-- خدیجه.

-- قربانت بشوم. نمی خواهم دل تو را بشکنم؛ امّا فکر نمی کنم خدیجه همسر تو بشود. او همسر شاه یمن نشد. کاش یک نفر دیگری را انتخاب می کردی!

-- من فقط با خدیجه ازدواج می کنم. شما برو از طرف من با او سخن بگو، شاید قبول کند.

-- باشد، همین الان به خانه او می روم.

* * *

من با خود فکر می کنم چرا محمّد(صلی الله علیه و آله) در مورد علاقه خدیجه به او چیزی نگفت؟

شاید او می خواهد کسی نفهمد که خدیجه شیفته او شده است. اگر مردم بفهمند خدیجه برای محمّد(صلی الله علیه و آله) چه پیامی داده است، نجابت خدیجه را زیر سؤل خواهند برد.

محمّد(صلی الله علیه و آله) به گونه ای با عمّه اش سخن گفت که او از ماجرای پیام خدیجه باخبر نشود.

اکنون صَفیّه به سوی خانه خدیجه حرکت می کند تا با او سخن بگوید. به خدیجه خبر می دهند که صَفیّه آمده است، او با عجله به استقبال صَفیّه می رود.

سخنانی میان صَفیّه و خدیجه رد و بدل می شود، صَفیّه می فهمد که خدیجه

ص: 58

حاضر است با محمّد(صلی الله علیه و آله) ازدواج کند.

صَفیّه خیلی خوشحال می شود و تصمیم می گیرد تا هر چه سریعتر این خبر را برای ابوطالب ببرد.(1)

صَفیّه آخرین سخن خود را به خدیجه چنین می گوید: «ما امشب به خواستگاری تو می آییم».

خدیجه کسی را می فرستد که به عمویش خبر بدهد تا در مراسم امشب شرکت کند. بعد از مرگ پدر خدیجه، این عموی خدیجه است که همه کاره اوست.

صَفیّه هم به خانه ابوطالب می رود و با او سخن می گوید. وقتی ابوطالب ماجرا را می شنود خیلی خوشحال می شود و تصمیم می گیرد تا در اوّلین فرصت به خواستگاری خدیجه بروند.

ص: 59

هیچ کس به پای او نمی رسد. درست است که دست او از مال دنیا کوتاه است؛ امّا مال دنیا به هیچ کس وفا نمی کند. محمّد جوانی است که دین دارد و این بهره ای بس بزرگ است! امروز محمّد مشتاقِ خدیجه شده و خدیجه هم شیفته اوست. همه می دانیم که خدیجه به سخاوت و پاکدامنی مشهور است. ما به خواستگاری خدیجه آمده ایم».(1)

همه منتظر هستند تا عموی خدیجه نظر خود را بدهد. ابوطالب به او رو می کند و می گوید:

-- نظر شما چیست؟

-- شما می دانید خدیجه، سالار زنان عرب است و برای همین مهریّه او خیلی سنگین است.

-- مهریّه خدیجه چقدر است؟

-- ما بیش از هزار سکه طلا می خواهیم!

سکوتی در مجلس حکم فرما می شود. چه کسی می تواند این همه سکّه طلا فراهم کند، اگر همه دارایی ابوطالب و فامیل او را روی هم بگذاری به صد سکّه طلا نمی رسد.

هیچ کس حرف نمی زند، شاید عموی خدیجه عمداً این مبلغ را گفته است تا عروسی سر نگیرد.(2)

لحظاتی بین شکّ و تردید می گذرد...

* * *

ص: 61

ناگهان صدایی از پشت پرده به گوش می رسد: ای ابوطالب! قبول کن! من این مهریّه را می دهم!

این خدیجه است که سکوت مجلس را شکسته است. او در واقع می خواهد با عموی خود سخن بگوید:

ای عمو! اگر می خواهی مهریّه من زیاد باشد و به همه بگویی که مهریّه دختربرادرم از همه دخترهای عرب زیادتر بود، اشکالی ندارد؛ امّا من همه این مهریّه را از مالِ خودم می دهم.

آری، خدیجه این مهریّه سنگین را از ثروت خودش می دهد، تا به حال چه کسی چنین کرده است؟

هیچ چیز نمی تواند مانع تصمیم آسمانی خدیجه شود. او نه تنها بیش از هزار سکّه طلا را به پای محمّد(صلی الله علیه و آله) می ریزد، بلکه می خواهد همه هستی خود را فدای این مرد آسمانی کند.

خدیجه چیزی را می داند که خیلی ها نمی دانند.(1)

عموی خدیجه می فهمد که عشق خدیجه به محمّد(صلی الله علیه و آله) خیلی بیش از این چیزهاست که او فکر می کرد.

اکنون ابوطالب رو به عموی خدیجه می کند و از او سؤل می کند که آیا به ازدواج محمّد و خدیجه راضی است؟

عموی خدیجه به نشانه رضایت سری تکان می دهد. صدای هلهله و شادی فضا را پر می کند. لبخند بر چهره همه می نشیند. خطبه عقد خوانده می شود و محمّد(صلی الله علیه و آله) و خدیجه(علیها السلام)، زن و شوهر می شوند.(2)

اکنون خدیجه مَیسِره را صدا می زند از او می خواهد تا مقدّمات جشن بزرگی

ص: 62

را فراهم کند و چندین شتر را بکشد و با گوشت آن، غذای زیادی تهیّه کند.

باید همه مردم مکّه به این جشن دعوت بشوند.

* * *

اکنون دیگر وقت آن است تا محمّد(صلی الله علیه و آله) نزد خدیجه برود، خدیجه و صَفیّه و دیگر زنان در پشت پرده نشسته اند. محمّد(صلی الله علیه و آله) از جا برمی خیزد و نزد خدیجه می رود.

صَفیّه و دیگر زنان از آنجا می روند تا این عروس و داماد تنها باشند.

قلب خدیجه به تندی می تپد، چگونه باور کند، همان کسی که سال ها در انتظارش بود، اکنون همسر اوست و کنارش نشسته است.

اشک شوق در چشمان خدیجه حلقه می زند. او نمی داند چه بگوید، صدایش می لرزد و می گوید:

آقای من!

مرا به کنیزی خودت قبول کن!

* * *

خدیجه از مَیسِره می خواهد تا خدمتگزاران هر چه زودتر بر دایره عروسی بزنند. بعد از لحظاتی، عدّه ای دایره را در دست گرفته و شروع به زدن آن می کنند.

آیا دوست داری بدانی چرا خدیجه این دستور را داد؟

در این روزگار، دفتر ثبت ازدواج که وجود ندارد. هرگاه عقدی در خانه ای صورت می گیرد، اهل آن خانه دایره می زنند. دایره، طبل کوچکی است که با انگشتان به روی آن می زنند و به آن «دَف» هم می گویند.

آنها با این کار به همه اعلام می کنند که در این خانه ازدواجی صورت گرفته است.

ای مردم! بدانید از این لحظه به بعد، محمّد(صلی الله علیه و آله) و خدیجه، زن و شوهر هستند!

در فرهنگ این مردم، ازدواج این گونه اعلامِ عمومی می شود.

نگاه کن! زنان مکّه از خانه ها بیرون آمده اند و می خواهند بدانند که صدا از کجا می آید. جلو می آیند تا به خانه خدیجه می رسند. آنها با خود می گویند که سرانجام خدیجه شوهر کرد.

شوهر او کیست؟

آیا با ابوسفیان ازدواج کرد یا با شاه یمن؟

نه، او با محمّد ازدواج کرده است!

همه، انگشت تعجّب به دهان می گیرند، آخر چگونه چنین چیزی ممکن

ص: 63

است!

نکند این خبر دروغ باشد؟

نه، مگر صدای دایره ها را نمی شنوی؟

* * *

خبر به گوش ابوسفیان می رسد. او یکی از خواستگاران خدیجه بود و اکنون از شنیدن این خبر ناراحت شده است. آتش کینه و حسادت در دل او می نشیند. او فقط به دشمنی می اندیشد.(1)

او با خود می گوید: آخر چگونه ممکن است خدیجه به من جواب رد بدهد و با محمّد ازدواج کند؟ محمّد که تا دیروز کارگر او بود. او چرا این کار را کرد؟

ابوسفیان یکی را می فرستد تا از خانه خدیجه خبر بیاورد. او می خواهد بداند که چه کسی واسطه این ازدواج بوده و مهریّه خدیجه چقدر بوده است.

ساعتی بعد به او خبر می دهند که مهریّه خدیجه بیش از هزار سکّه طلا بوده است و محمّد(صلی الله علیه و آله) همه آن را نقداً پرداخت کرده است.

به راستی او این همه پول را از کجا آورده است؟

او هر چه فکر می کند به نتیجه ای نمی رسد. نکند ابوطالب گنجی پیدا کرده و آن را به محمّد(صلی الله علیه و آله) داده است؟

* * *

ابوسفیان با خود فکر می کند خوب است نزد ابوجهل بروم، حتماً او از این ماجرا خبر دارد.

وقتی ابوسفیان با ابوجهل سخن می گوید، او هم تعجّب می کند. آخر محمّد(صلی الله علیه و آله) این همه پول را از کجا آورده است؟

ص: 64

ابوجهل به ابوسفیان می گوید: حوصله کن! من به زودی از ماجرا با خبر می شوم.

سرانجام ابوجهل می فهمد پول مهریّه را خود خدیجه داده است. او نزد ابوطالب می آید و می گوید: ما تا به حال ندیده بودیم که عروس برای داماد مهریّه پرداخت کند.(1)

ابوطالب از این سخن ابوجهل ناراحت می شود و می گوید: اگر شما هم به درستکاری محمّد بودید، هیچ مهریّه ای از شما نمی گرفتند.(2)

* * *

مردم دسته دسته به خانه خدیجه می آیند، تا ساعتی دیگر جشن بزرگی برپا خواهد شد.(3)

ابوطالب هم برای محمّد(صلی الله علیه و آله) لباسی زیبا و نو تهیّه می کند. وقتی او این لباس را به تن می کند زیباتر به نظر می آید.(4)

همه مهمانان آمده اند. آنها با انواع میوه ها پذیرایی می شوند. در میان این جمعیّت، ابن غَنْم را می بینم. او یکی از شاعران معروف است.

او همانطور که مشغول خوردن میوه و شیرینی است با خود می گوید: خوشا به حال تو ای خدیجه که همسر بهترین مرد روزگار شده ای!

بعد از لحظه ای او حس زیبایی را در خود می یابد و می خواهد شعری بسراید.

او از ابوطالب اجازه می گیرد و سپس از جا برمی خیزد و چنین می گوید:«هَنیئاً مَریئاً یا خَدیجَةُ قَدْ جَرَتْ/لَکِ الطَّیْرُ فی ما کانَ مِنْکَ بِأَسْعَدِ

ص: 65

... ای خدیجه! خوشا به حال تو که امروز پرنده خوشبختی بالای سر تو پرواز می کند. تو با خوب ترین مرد روزگار ازدواج کرده ای. همه می دانند که هیچ کس در خوبی و کمال به محمّد نمی رسد».

این شعر برای همیشه در تاریخ خواهد ماند و رازِ انتخاب خدیجه را برای همه بیان خواهد کرد.(1)

* * *

پاسی از شب گذشته است. مهمانان شام خورده اند و همه به خانه های خود رفته اند.

اکنون دیگر وقت خداحافظی است. ابوطالب از جا برمی خیزد تا به خانه خود برود، محمّد(صلی الله علیه و آله) نیز می خواهد همراه او برود.

رسم است که باید داماد خانه ای تهیّه کند و بعد از آن عروس را به خانه خود ببرد؛ امّا محمّد(صلی الله علیه و آله) که خانه ای ندارد، او از کودکی در خانه عمویش بوده است. باید به او فرصت داد تا خانه ای تهیّه کند و همسر خود را با مراسمی به خانه خود ببرد.

محمّد(صلی الله علیه و آله) برای خداحافظی نزد خدیجه می رود و می گوید:

-- همسرم! با من کاری نداری؟ من دارم می روم.

-- آقای من! کجا می روی؟

-- به خانه عمویم، ابوطالب.

ص: 66

-- مگر نمی دانی که خانه من، خانه توست و من کنیز تو هستم؟

محمّد(صلی الله علیه و آله) نگاهی به خدیجه می کند و چشمان اشک آلودش را می بیند. او می فهمد خدیجه از روی تعارف سخن نمی گوید.

آری، خدیجه همه هستی خود را به پای همسرش ریخته است. او دیگر این خانه را خانه خودش نمی داند.

و این چنین است که محمّد(صلی الله علیه و آله) کنار خدیجه می ماند و زندگی پر خیر و برکت آنها آغاز می شود.(1)

ص: 67

* * *

وقتی که ماه رجب تمام می شود محمّد(صلی الله علیه و آله) به شهر باز می گردد و به زندگی معمولی خود مشغول می شود.

خدا پسری به محمّد(صلی الله علیه و آله) و خدیجه می دهد. آنها نام او را قاسم می گذارند. آنها کودکِ خود را صمیمانه دوست می دارند.

بعد از مدّتی، قاسم بیمار می شود و از دنیا می رود. مرگ قاسم برای آنها بسیار سخت است، ولی آنها در این مصیبت صبر می کنند. خدا امانتی به آنها داده بود و اکنون آن را پس گرفته است.

چند روز از مرگ قاسم می گذرد، محمّد(صلی الله علیه و آله) وارد خانه می شود، می بیند که خدیجه گریه می کند. محمّد(صلی الله علیه و آله) کنار او می رود و می پرسد:

-- همسرم! چرا گریه می کنی؟

-- به یاد فرزندمان قاسم افتادم، اکنون شیر از سینه ام جاری شده است. کاش او زنده بود...

-- ای خدیجه! تو در روز قیامت قاسم را خواهی دید که به سراغ تو خواهد آمد و دست تو را خواهد گرفت و به بهشت خواهد برد.

با این سخن، خدیجه آرام می شود.(1)

* * *

از زندگی مشترک محمّد(صلی الله علیه و آله) و خدیجه چند سال گذشته است. به خدیجه خبر می رسد اتفاق عجیبی افتاده است، دیوار کعبه شکافته شده است و همسر ابوطالب، فاطمه بنت اسد وارد کعبه شده و دوباره دیوار بسته شده است.

با شنیدن این خبر همه مردم مکّه به سوی کعبه می آیند، هر کاری می کنند نمی توانند در کعبه را باز کنند. همه در تعجّب هستند. چاره ای نیست باید صبر

ص: 69

کرد.

سه روز می گذرد، بار دیگر دیوار کعبه شکافته می شود و فاطمه بنت اسد بیرون می آید. مردم نگاه به دست او می کنند، نوزادی را می بینند که ماه در مقابل رخ زیبایش شرمسار است.

همه هجوم می آورند تا این نوزاد را ببینند. در این میان ابوطالب می آید و فرزندش را در آغوش می گیرد.

فاطمه به ابوطالب می گوید: گفته اند که نام او را «علی» بگذاریم.

ابوطالب به روی همسرش لبخندی می زند و فرزندش را «علی» نام می نهد.(1)

آری، کعبه سال ها از این که بت خانه شده بود به خدا شکایت داشت، اکنون خدا علی(علیه السلام) را در این خانه مهمان کرده است. او همان کسی است که بر دوش آخرین پیامبر خدا، همه بت ها را خواهد شکست!

ساعتی می گذرد، محمّد(صلی الله علیه و آله) به خانه ابوطالب آمده است او علی(علیه السلام) را در آغوش می گیرد...

* * *

چند سال می گذرد. علی(علیه السلام) به شش سالگی می رسد. در مکّه قحطی می شود. ابوطالب که فرزندان زیادی دارد در شرایط سختی قرار می گیرد. پیامبر تصمیم می گیرد که علی(علیه السلام) را به خانه خود بیاورد تا این گونه به عموی خود، ابوطالب کمکی کرده باشد.

ابوطالب با این پیشنهاد محمّد(صلی الله علیه و آله) موافقت می کند، او می داند که در تمام دنیا، هیچ کس برای تربیت علی(علیه السلام) بهتر از محمّد(صلی الله علیه و آله)نیست.

این گونه است که علی(علیه السلام) به خانه محمّد(صلی الله علیه و آله) می آید. روزها و شب ها او همراه

ص: 70

محمّد(صلی الله علیه و آله) است.

خدیجه که فرزندش، قاسم را از دست داده است، اکنون برای علی(علیه السلام) مادری می کند. آیا مادری مهربان تر از خدیجه سراغ داری؟(1)

* * *

محمّد(صلی الله علیه و آله) در آستانه چهل سالگی است و او با فرارسیدن ماه رجب، مثل هر سال به غار حِرا می رود.

او در کتاب طبیعت، چیزهایی را می خواند که هیچ کس به آن توجّه ندارد: ستارگان که همچون چراغ هایی بر آسمان شب می درخشند، سپیده صبح از دل شب طلوع می کند، مهتاب که همه جا را با نور خود روشن می کند و...

این ها نشانه هایی از خدا است که با زبان بی زبانی با محمّد(صلی الله علیه و آله) سخن می گویند.(2)

امسال هم مثل سال های قبل، خدیجه برای محمّد(صلی الله علیه و آله) آب و غذا می برد، از مکّه تا غار حِرا حدود ده کیلومتر است. خدیجه به عشق دیدن همسرش این راه را طی می کند. تازه وقتی او به پای کوه می رسد باید تا قلّه کوه بالا برود.

علی هم همراه خدیجه می آید، او هم می خواهد محمّد(صلی الله علیه و آله) را ببیند. کوزه آب در دست علی(علیه السلام) است و غذا در دست خدیجه.(3)

* * *

-- این همه راه را برای چه آمدی؟

-- آقای من! چرا چنین می گویی؟

-- در این آفتاب سوزان اذیّت می شوی. کاش کسی را پیدا می کردی که این آب و غذا را اینجا بیاورد.

-- آیا می خواهی مرا از دیدارت محروم کنی؟

ص: 71

-- تو که می دانی من از دیدار تو چقدر خوشحال می شوم.

-- پس اجازه بده خودِ من، آب و غذا برایت بیاورم.

محمّد(صلی الله علیه و آله) لبخندی می زند، قلب خدیجه شاد می شود، گویی که بهشت را به خدیجه داده اند.

* * *

شب بیست و هفتم ماه رجب است، محمّد(صلی الله علیه و آله) در غار حِرا مشغول عبادت است و با خدای خود راز و نیاز می کند.(1)

محمّد(صلی الله علیه و آله) از شکاف غار به بیرون نگاه می کند، امشب از ماه خبری نیست. همه جا غرق تاریکی است. نسیمی می وزد، هوا قدری خنک می شود.

فقط سکوت است و سکوت!

ناگهان در آسمان نوری آشکار می شود، گویی اتّفاق بزرگی در راه است...

آن نور نزدیک و نزدیک تر می شود، از میان آن نور، مردی که از جنس نور است، ظاهر می شود و می گوید:

-- ای محمّد بخوان!

-- چه بخوانم؟

-- نام خدای خود را بخوان!

-- نام او را چگونه بخوانم؟

-- ( اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ. . . ) ؛ بخوان به نام آن خدایی که همه هستی را آفرید، انسان را آفرید، بخوان که خدای تو از همه بهتر است.

و اکنون محمّد(صلی الله علیه و آله) می خواند...(2)

* * *

آن نور به سوی آسمان می رود و بار دیگر سکوت و تاریکی همه جا را فرا

ص: 72

می گیرد.

محمّد(صلی الله علیه و آله) در وجودِ خود، گرمایی می یابد، گویی که آتشی در درونش افروخته باشند. او سر به سجده می برد و با خدای خویش سخن می گوید.

اکنون او از جای برمی خیزد، عبای خود را بر دوش می اندازد و به راه می افتد. او کجا می خواهد برود؟

او هر سال تا پایان ماه رجب در این غار می ماند؛ امّا امشب او دیگر نمی تواند اینجا بماند.

آن صدای آسمانی محمّد(صلی الله علیه و آله) را دگرگون کرده است، او می خواهد نزد خدیجه برود، فقط خدیجه است که می تواند در این لحظه به او کمک کند.

محمّد(صلی الله علیه و آله) از کوه پایین می آید، گویا همه هستی به او سلام می کنند: «سلام بر تو ای رسول خدا».(1)

بار دیگر آن نور آسمانی را می بیند که با او سخن می گوید: «ای محمّد! تو پیامبر خدایی و من جبرئیل هستم!».(2)

* * *

محمّد(صلی الله علیه و آله) آرام آرام، دردمند و خسته به سوی خانه می رود، سرش درد گرفته و دهانش خشک شده است. گویا بزرگ ترین امانت هستی را بر دوش خود می یابد.

او برگزیده آسمان است و باید مردم را به سوی نور ببرد، مردمی را که در تاریکی و پلیدی ها غرق شده و به عبادت سنگ ها رو آورده اند.

راه زیادی تا خانه مانده است، کاش این راه مقداری کوتاه تر بود!

کاش خدیجه کنارش بود و او را یاری می کرد!

* * *

ص: 73

تو از خواب می پری. نمی دانی چه شده است. خیلی نگران هستی.

به دلت افتاده است که همسرت، محمّد(صلی الله علیه و آله) تو را به یاری می خواند.

نکند برای او اتّفاقی افتاده باشد؟

او تنهای تنها در آن بالای کوه چه می کند؟

برمی خیزی و دست هایت را به سوی آسمان می گیری و می گویی: ای خدایِ ابراهیم! خدیجه تو را می خواند، همسرم را یاری کن!

ساعتی می گذرد و تو هنوز دعا می کنی. ناگهان صدای در خانه به گوش می رسد.

در این وقت شب چه کسی در خانه تو را می کوبد؟

این صدای کوبیدن در برایت آشناست. فقط محمّد(صلی الله علیه و آله) در را این گونه می کوبد.

لبخندی می زنی و به سوی در می روی و آن را باز می کنی. محمّد(صلی الله علیه و آله) را می بینی که به تو سلام می کند، جوابش را می دهی.

چرا محمّد(صلی الله علیه و آله) این چنین بی رمق است؟ چرا بدنش گرمِ گرم است؟

دست او را می گیری و به سوی اتاق می بری. او در بستر خود قرار می گیرد.

تو کنارش می نشینی و دستی بر پیشانیش می کشی. محمّد(صلی الله علیه و آله) هم به تو نگاه می کند. او در کنار تو آرام می گیرد.

تو امشب تنها پناه محمّد(صلی الله علیه و آله) هستی!

تو همیشه آرامش را به محمّد(صلی الله علیه و آله) هدیه می کنی.

او در کنار تو به خواب می رود، در بالای سر او می نشینی، به چهره زرد او نگاه می کنی. نمی دانی چه شده است.

افسوس که محمّد(صلی الله علیه و آله) توان سخن گفتن نداشت وگرنه برای تو می گفت که

ص: 74

چه شده است. فردا او همه چیز را برای تو می گوید. تو محرم راز محمّد(صلی الله علیه و آله) هستی!

دلت گواهی می دهد که اتفاق خوبی افتاده است.

* * *

مرا بپوشان!

چشمانت را باز می کنی. می بینی که صبح شده است و آفتاب بالا آمده است.

تو همان طور که کنار محمّد(صلی الله علیه و آله) نشسته بودی، به خواب رفته ای. این محمّد(صلی الله علیه و آله) است که تو را صدا می زند: مرا بپوشان!(1)

گویا تب و لرز به سراغ او آمده است، برمی خیزی و محمّد(صلی الله علیه و آله) را با عبایی پشمین می پوشانی. محمّد(صلی الله علیه و آله) هنوز می لرزد، دست او را در دست می گیری. بعد از لحظاتی بار دیگر خواب به چشمان محمّد(صلی الله علیه و آله) می آید.

صدای در به گوش می رسد، از جا برمی خیزی. و در را باز می کنی و علی(علیه السلام) را می بینی. او به تو می گوید:

-- آمده ام تا آب و غذا را به غار حِرا ببریم.

-- امروز لازم نیست به آنجا برویم.

-- برای چه؟

-- محمّد اینجاست. او دیشب به خانه برگشته است.

وقتی علی(علیه السلام) این را می شنود، خیلی خوشحال می شود. او وارد اتاق می شود، و می بیند که محمّد(صلی الله علیه و آله) در خواب است.

* * *

برخیز! ای که عبا به خود پیچیده ای! برخیز!

برخیز و مردم را آگاه کن!

ص: 75

خدای خود را به بزرگی یاد کن!

این صدای جبرئیل است که به گوش محمّد(صلی الله علیه و آله) می رسد. ناگهان از جابرمی خیزد، دیگر از آن تب و لرز هیچ خبری نیست.(1)

خداوند در وجود او ظرفیت زیادی قرار داده است، او دیگر آماده است تا وظیفه خود را انجام داده و مردم را از خواب غفلت بیدار کند.

محمّد(صلی الله علیه و آله) نگاهی به اطراف می کند، خدیجه(علیها السلام) و علی(علیه السلام) را کنار خود می بیند، به آنها سلام می کند و می گوید: جبرئیل بر من نازل شد و قرآن را برای من خواند. اکنون من پیامبر خدا هستم. بگویید: لا إله إلاّ اللّه، محمّد رسول اللّه!

علی(علیه السلام) و خدیجه بار دیگر ایمان خود را به نبوّت محمّد(صلی الله علیه و آله) آشکار می کنند.

آری، علی(علیه السلام) اوّلین مرد مسلمان و خدیجه(علیها السلام) اوّلین زن مسلمان است.(2)

خدیجه رو به محمّد(صلی الله علیه و آله) می کند و می گوید: من از خیلی وقت پیش این را می دانستم و همیشه منتظر چنین روزی بودم.(3)

ص: 76

آنها در مقابل خدایی سجده کرده اند که با چشم دیده نمی شود.(1)

* * *

پیامبر در میان مردم می گردد و هر کس را که مناسب ببیند به اسلام دعوت می کند.

افرادی که زمینه هدایت دارند وقتی سخن خدا و قرآن را می شنوند مسلمان می شوند.

حدود چهل نفر مسلمان می شوند که در میان آنها ابوذر، یاسر، سُمیّه، عمّار و عبداللّه بن مسعود و... به چشم می آیند.

اکنون، بعد از گذشت سه سال، دیگر وقت آن فرا رسیده است تا پیامبر به صورت رسمی و آشکارا، مردم را به اسلام دعوت کند.

جبرئیل بر پیامبر نازل می شود و این آیه را برای او می خواند: (وَ أَنذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ) ؛ خاندان خویش را از عذاب خدا بترسان.(2)

* * *

اینجا خانه خدیجه است و چند نفر مشغول پختن غذا هستند:

-- شما چه کار می کنید؟

-- بانو دستور داده است تا ناهار تهیّه کنیم. امروز پیامبر مهمانان زیادی دارد.

-- مهمانان او کیستند؟

-- پیامبر اقوام و خویشان خود را دعوت کرده است و ما برای آنها ناهار تهیّه می کنیم.

ساعتی می گذرد، دیگر وقت ظهر است، ولی از مهمانان هیچ خبری نیست. من رو به خدیجه می کنم و می گویم:

-- پس چرا از پیامبر و مهمانان خبری نیست؟

ص: 78

-- مهمانی که اینجا نیست. ما فقط غذا را در اینجا می پزیم.

-- پس مهمانی کجاست؟

-- باید به خانه ابوطالب بروی.

با عجله حرکت می کنیم تا به مراسم برسیم. خانه ابوطالب آنجاست. اتاق پذیرایی پر از جمعیّت است، همه مهمانان آمده اند.(1)

پیامبر نزدیکِ در نشسته است، علی(علیه السلام) هم کنار او. علی(علیه السلام) با این که بیش از پانزده سال ندارد، ولی همچون جوان رشیدی به نظر می آید.

پیامبر رو به علی(علیه السلام) می کند و از او می خواهد تا غذا را بیاورد. سپس سفره پهن می شود و همه غذا می خورند.(2)

چه غذای خوشمزه و با برکتی!!

* * *

بعد از صرف غذا، پیامبر از جای خود برمی خیزد و سخن خود را آغاز می کند: «به نام خدایی که یکتاست و هیچ شریکی ندارد. ای خویشان من! بدانید که فقط خیر و خوبی را برای شما می خواهم. من پیامبر خدا هستم و برای سعادت شما و همه مردم برانگیخته شده ام. جبرئیل بر من نازل شد و از جانب خدا با من سخن گفت. بدانید که پس از مرگ، بار دیگر زنده می شوید ؛ بهشت و یا جهنّم در انتظار شما خواهد بود. آیا می خواهید از عذاب خدا نجات پیدا کنید؟ پس دست از بت پرستی بردارید و به پیامبری من ایمان بیاورید».

ص: 79

سکوت همه جا را فرا گرفته است. همه به هم نگاه می کنند. پیامبر سخن خود را ادامه می دهد: آیا در میان شما کسی هست مرا در این راه یاری کند، هر کس که این کار را بکند برادر و جانشین من خواهد بود؟

هیچ کس جواب نمی دهد. اکنون علی(علیه السلام) از جا برمی خیزد و می گوید:

-- ای پیامبر! من شما را یاری می کنم.

-- بنشین علی جان!

پیامبر سه بار سخن خود را تکرار می کند و فقط علی(علیه السلام) است که هر سه بار جواب می دهد. اکنون پیامبر رو به همه می کند و می گوید: بدانید که این جوان، برادر و وصیّ و جانشین من است. از او اطاعت کنید...(1)

* * *

برخیزید...! برخیزید...! برخیزید...!

همه به هم نگاه می کنند، چه خبر شده است؟ آیا دشمن به مکّه حمله کرده است؟

این رسمی است که از سال ها پیش به جا مانده است؛ وقتی کسی خطرِ دشمن را احساس می کند، این گونه فریاد می کند تا همه مردم باخبر شوند.

صدا از طرف کوه صفا می آید، همه به آن طرف می روند. به راستی چه کسی در این صبح زود مردم را به بیداری و هوشیاری می خواند؟

نگاه کن! این پیامبر است که بر بالای کوه صفا ایستاده است و همه را می خواند: برخیزید!

پیر و جوان در پای کوه صفا جمع شده و منتظر پیامبر هستند. آنان هرگز از پیامبر دروغ نشنیده اند. حتماً حادثه ای پیش آمده که او آنها را به یاری خوانده است.

ص: 80

اکنون پیامبر سخن می گوید: ای مردم! اگر من به شما بگویم که دشمن پشت این کوه کمین کرده و می خواهد به شما حمله کند، آیا سخن مرا باور می کنید؟

همه جواب می دهند: آری، ما هرگز از تو دروغ نشنیده ایم. پیامبر ادامه می دهد: من مانند دیده بانی هستم که دشمن را از دور می بیند و به سوی قوم خود می رود. ای مردم! خطری شما را تهدید می کند. من می خواهم شما را نجات بدهم، دست از بت پرستی بردارید و به خدای یکتا ایمان بیاورید...(1)

* * *

صدای درِ خانه را می شنوی. پیامبر به خانه بازگشته است. خوشحال می شوی، برمی خیزی و در را باز می کنی. پیامبر می گوید: سلام ای خدیجه!

جواب سلامش را با مهربانی می دهی...

خدای من!

چرا پیشانی پیامبر خون آلود است؟

چه شده است؟

پیامبر وارد خانه می شود و تو زخم پیشانی او را می بندی. پیامبر به تو نگاه می کند و لبخند می زند و کنار تو آرام می گیرد.(2)

درست است او در بیرون خانه دشمنان زیادی دارد؛ امّا بهترین همسر دنیا کنار اوست.

تو به فکر فرو می روی، چرا مردم با پیامبری که برای آنها دل می سوزاند این گونه برخورد می کنند؟

مردم می دانند که پیامبر می خواهد آنها را از دین پدران و مادرانشان جدا کند. آنها سالیان سال به این بت ها با قداست نگاه کرده اند.

این قانون است: هر کس بخواهد قداست بت ها را زیر سؤل ببرد، سزایش

ص: 81

سنگ است!

رهبران مکّه به آنها گفته اند: مواظب باشید کسی به بت ها توهین نکند که در آن صورت عذاب بر شما نازل خواهد شد!!

همه آقایی و ثروت رهبران در بت پرستیِ این مردم است، اگر کسی مردم را بیدار کند، آقایی آنها دیگر تمام خواهد شد!

و تو فکر می کنی که چه کسی به پیامبر سنگ زده است. جواب معلوم است. جوانانی این سنگ ها را زده اند که می خواستند رضایت دختران خدای خود را به دست آورند.

رهبران برای جوانان سخن گفتند: ای جوانان! چرا ساکت نشسته اید! چرا از دین خود دفاع نمی کنید؟ مگر شما غیرت دینی ندارید؟

بعد از آن بود که سنگ ها به سوی پیامبر پرتاب شدند.(1)

* * *

خبر به ابوطالب می رسد که گروهی پیامبر را اذیّت و آزار کرده اند، او از شنیدن این خبر بسیار ناراحت می شود.

اکنون ابوطالب برای رهبران مکّه پیامی می فرستد و به آنها می فهماند که حواسشان را جمع کنند. درگیر شدن با محمّد(صلی الله علیه و آله)یعنی درگیر شدن با ابوطالب!

به همه خبر می رسد که ابوطالب قسم خورده است که از پیامبر حمایت کند. آنها می فهمند که اگر فقط یک بار دیگر سنگی به سوی پیامبر پرتاب شود سرانجامِ شومی در انتظار آنها خواهد بود.(2)

امروز ابوطالب بزرگ خاندان بنی هاشم است، اگر او دستور دفاع از محمّد(صلی الله علیه و آله) را بدهد همه جوانان غیور بنی هاشم به میدان می آیند. وقتی او شمشیر به دست بگیرد برای بت پرستان روز سختی خواهد بود.

ص: 82

اکنون پیامبر می تواند مردم را به اسلام دعوت کند. او از هر فرصتی استفاده می کند تا رسالت خود را به مردم برساند.

بیا دعا کنیم خدا عمر ابوطالب را زیاد کند! او تنها کسی است که از پیامبر حمایت می کند.

* * *

خداوند به پیامبر پسری می دهد. پیامبر نام او را عبداللّه می گذارد و به او علاقه زیادی دارد.

عبداللّه پس از شش ماه بیمار می شود و بعد از چند روز از دنیا می رود. مرگ او برای پیامبر خیلی سخت است، ولی او صبر پیشه می کند.

خبر مرگ عبداللّه باعث خوشحالی دشمنان پیامبر می شود، آنها با خود می گویند: محمّد پسر ندارد و بعد از مرگ او، نام و یادش فراموش خواهد شد!

پیامبر وقتی این سخنان را می شنود هیچ نمی گوید. تا به حال همه پسران پیامبر از دنیا رفته اند.

«عاص» که یکی از بت پرستان است پیامبر را می بیند و به او می گوید: خوشحالم که تو «اَبْتَر» هستی!

اَبْتَر به کسی می گویند که هیچ فرزند پسری ندارد تا نام و یاد او را زنده نگاه دارد.

و خداوند سوره کوثر را بر پیامبر نازل می کند: «إِنَّ-آ أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ . . . ای محمّد! ما به تو کوثر عطا می کنیم...بدان که دشمن تو اَبْتَر است».

این کوثر چیست که خدا آن را به پیامبر می دهد؟

باید صبر کنیم تا زمان سفر آسمانی پیامبر فرا برسد...(1)

ص: 83

* * *

جبرئیل همراه با دو فرشته دیگر از آسمان آمده اند. آنها می خواهند پیامبر را به اوج آسمان ها ببرند.(1)

امشب شبی است که پیامبر مهمان عرش خدا می شود، امشب شب معراج پیامبر است.(2)

سفر آغاز می شود. پیامبر سوار بر اسبی بهشتی می شود و به سوی بیت المقدس می رود.

همه پیامبران خدا در آنجا جمع شده اند، آنها می خواهند پیامبر را ببینند و سخنش را بشنوند.(3)

ساعتی بعد، پیامبر به آسمان ها می رود، فرشتگان به استقبال او آمده و به او خوش آمد می گویند.(4)

مدّتی می گذرد، اکنون پیامبر وارد بهشت می شود، بهشتی که خدا برای بندگان خوبش آماده کرده است...

به به ! عجب بوی خوشی می آید !

این بوی خوش از چیست که تمام بهشت را فرا گرفته و بر عطر بهشت، غلبه پیدا کرده است؟

پیامبر مدهوش این بو است. او از جبرئیل سؤل می کند:

-- این عطر خوش از چیست؟

-- این بوی سیب است . سیصد هزار سال پیش، خدا سیبی با دست خود آفرید. از آن زمان تاکنون این سؤل برای ما بدون جواب مانده که خدا این سیب را برای چه آفریده است؟

لحظاتی بعد، دسته ای از فرشتگان نزد پیامبر می آیند. آنان همراه خود همان

ص: 84

سیب را آورده اند.

آنها رو به پیامبر می کنند و می گویند: ای محمّد ! خداوند این سیب را برای شما فرستاده است.(1)

آری، پیامبر مهمان خدا است و خدا خودش می داند از مهمان خود چگونه پذیرایی کند. او سیصد هزار سال پیش، هدیه پیامبر خود را آماده کرده است!

به راستی هدف خدا از خلقت آن سیب خوشبو چیست؟

باید صبر کنی تا پیامبر این سیب را تناول کند و از آن سیب، فاطمه(علیها السلام) خلق شود، آن وقت، رازِ خلقت این سیب را می فهمی.

و چه می دانی فاطمه(علیها السلام) کیست. او محورِ رضایت خداست.(2)

فاطمه(علیها السلام) بویِ بهشت می دهد؛ بوی سیب سرخِ بهشتی!(3)

* * *

-- خدیجه! من امشب به معراج رفتم و مهمان خدا بودم.

-- خدا از مهمانش چگونه پذیرایی کرد؟

-- او به زودی به ما دختری خواهد داد که نامش فاطمه خواهد بود. نسل من از او خواهد بود. نسلی که بسیار بابرکت است.

-- خدا را شکر.

-- خدیجه! در همه این سفر، جبرئیل همراه من بود. او در پایان این سفر از من خواسته ای داشت.

-- خواسته او چه بود؟

-- از من خواست تا سلام او را به تو برسانم.96

* * *

مدّتی می گذرد، دیگر وقت آن است که فاطمه(علیها السلام) به دنیا بیاید. خدیجه نیاز به

ص: 85

کمک دارد.

او کسی را به سراغ زنان قابله می فرستد تا به کمک او بیایند؛ امّا به یاری او نمی آیند.

آنها برای خدیجه چنین پیام می فرستند: خدیجه! چرا با محمّد ازدواج کردی؟ چرا از او حمایت کردی؟ چرا به دین او ایمان آوردی؟ ما به کسی که بت های ما را قبول ندارد کمک نمی کنیم!

خدایا! خدیجه چه کند؟

شب فرا می رسد و تاریکی همه جا را فرا می گیرد. خدیجه تنهایِ تنها، در اتاقش است. او ماجرای زنان مکّه را به پیامبر نمی گوید. او نمی خواهد پیامبر غصّه بخورد.

اکنون خدیجه دست به دعا برمی دارد:

بار خدایا! فقط از تو کمک و یاری می خواهم!

* * *

صدایی به گوش خدیجه می رسد:

سلام بر بانو!

خدیجه تعجّب می کند، در این تاریکی شب چه کسانی به دیدار او آمده اند؟

او خوب نگاه می کند، چهار زن را می بیند که در مقابل او ایستاده اند. آنها چقدر نورانی هستند. آنها از کجا آمده اند؟ آیا اهل مکّه هستند؟

یکی از آنها رو به خدیجه می کند و می گوید:

-- دیگر غصّه نخور! خدا ما را برای یاری تو فرستاده است.

-- شما کیستید؟

-- ساره، همسر ابراهیم(علیه السلام)؛ آسیه، همسر فرعون؛ مریم، مادر عیسی(علیه السلام) و

ص: 86

کُلثوم، خواهر موسی(علیه السلام).

-- شما همان چهار زن بهشتی هستید؟

-- آری. ما امشب مهمان تو و در کنار تو هستیم.(1)

* * *

ساعتی می گذرد، نوری همه آسمان را روشن می کند، بوی بهشت، فضا را پر می کند. فاطمه(علیها السلام) به دنیا آمده است.

ساره فاطمه(علیها السلام) را روی دست می گیرد و خدیجه را صدا می زند: بانوی من! این فاطمه است، آیا نمی خواهی او را ببینی؟

خدیجه چشمان خود را باز می کند، فاطمه(علیها السلام) را می بیند که به روی او لبخند می زند.

فاطمه(علیها السلام) در آغوش مادر است. مادر او را می بوید و می بوسد.

چهار زن بهشتی با خدیجه خداحافظی می کنند و به آسمان می روند.(2)

پیامبر وارد اتاق می شود، به یاد شب معراج می افتد، خاطره آن شب برایش زنده می شود:

شب معراج و مهمانی خدا. ماجرای سیب سرخ خدا!

اکنون، پیامبر فاطمه اش را در آغوش می گیرد، فاطمه(علیها السلام) بویِ بهشت می دهد. صدایی به گوش می رسد:

( إِنَّ-آ أَعْطَیْنَ-کَ الْکَوْثَرَ ) .

ما به تو کوثر دادیم. فاطمه(علیها السلام) همان کوثر ماست. ما امشب کوثر خود را به تو دادیم.

* * *

آیا به خاطر داری من و تو کجا ایستاده ایم؟

ص: 87

مردم این روزگار، دختران خود را زنده به گور می کنند و این کار را غیرت و مردانگی می دانند!(1)

هر روز دختران زیادی طعمه جهالت مردان عرب می شوند و هیچ کس به صدای ناله آنها رحم نمی کند.

این مردم، دختران خود را مایه ننگ خود می دانند و با زنده به گور کردن آنها احساس غرور می کنند.

حالا ببین که پیامبر فاطمه اش را چگونه می بوسد و می بوید. او می گوید: هر وقت مشتاق بهشت می شوم، تو را می بوسم!.

ص: 88

پدران ما را گمراه و نادان می داند.

-- حالا شما از من چه می خواهید؟

-- آیا عُماره را می شناسی؟

-- آری، همان که پسر ولید است.

-- او زیباترین جوان عرب است. ما می خواهیم او را از پدرش بگیریم و به تو بدهیم. آیا او را به عنوان فرزند خوانده خود قبول می کنی؟

-- شما برای چه این کار را می کنید؟

-- ما از تو می خواهیم تا محمّد را به ما بدهی و ما او را به جرم اهانت به مقدّسات به قتل برسانیم.

-- وای بر شما! این چه پیشنهادی است؟

-- ما زیباترین جوان عرب را به تو می دهیم تا فرزند تو باشد.

-- شما فرزندِ خود را به من می دهید تا من او را در ناز و نعمت بزرگ کنم و از من می خواهید که جگرگوشه خود را به شما بدهم تا او را به قتل برسانید! بدانید که من، هرگز چنین کاری نمی کنم.(1)

* * *

رهبران شهر در جلسه مهمّی دور هم جمع شده اند. قرار است آنها در مورد مقابله با دین اسلام تصمیم بگیرند:

-- تا کی باید صبر کرد؟ محمّد به مقدّسات ما توهین می کند.

-- باید هر چه زودتر فتنه ای را که محمّد و یاران او روشن کرده اند، خاموش کرد. اگر آنها را به حال خود بگذاریم، مردم به قداستِ بت ها شک خواهند کرد.

-- باید جوانان را از محمّد دور نگه داریم. مواظب باشید که جوانان دور او را نگیرند.

ص: 90

-- کاش می شد محمّد را اعدام می کردیم، آن وقت، همه حساب کار خودشان را می کردند.

-- تا زمانی که ابوطالب زنده است کشتن محمّد امکان ندارد!

جلسه به طول می انجامد. سرانجام این تصمیم گرفته می شود: اکنون که قتل محمّد برای ما ممکن نیست، یاران او را شکنجه کرده و آنها را به قتل برسانید.

این گونه است که شکنجه و قتل یاران پیامبر قانونی می شود.(1)

نگاه کن! رهبران مکّه دستی به ریشِ سفید خود می کشند. آنها خیال می کنند به زودی کار اسلام تمام است!

* * *

آیا بلال را می شناسی؟

همان جوان سیاه پوست که وقتی زیبایی اسلام را دید مسلمان شد. او به پیامبر علاقه زیادی دارد.

آفتاب بر ریگ ها تابیده است و آن را داغِ داغ کرده است. پیراهن بلال را از بدنش بیرون می کنند و او را روی ریگ های داغ قرار داده و سنگِ داغ و بزرگی را روی سینه اش می گذارند.

-- ای بلال! بگو که لات و عُزّی، دختران خدا هستند. بگو که آنها را دوست داری.

-- اَحَد! اَحَد! خدا یکی است، او شریکی ندارد. من فقط به خدای یگانه ایمان دارم.

-- آن قدر تو را می سوزانیم تا از عقیده ات دست برداری. تو باید به آنچه ما می گوییم اعتقاد داشته باشی. تو فقط یک جمله بگو که این بت ها، شریک خدا هستند. آن وقت تو را رها می کنیم.

ص: 91

-- اَحَد! اَحَد! خدا یکی است، او شریکی ندارد.(1)

بلال زیر همه شکنجه ها طاقت می آورد، باید او را شکنجه روحی داد. باید او را ذلیل و خوار نمود.

ریسمانی را بر گردن بلال بیندازید و او را در شهر بگردانید! این سزای کسی است که دیگر، دختران خدا را دوست ندارد!(2)

* * *

نگاه کن! یاسر و سمیّه را از خانه بیرون آورده اند، همه مردم جمع شده اند، یکی سنگ می زند و دیگری ناسزا می گوید.

ابوجهل فریاد می زند: این سزای کسانی است که پیرو محمّد شده اند! جرم این زن و شوهر این است که بت ها را قبول ندارند. در این شهر همه باید مثل ما فکر کنند. هیچ کس حق ندارد به گونه دیگری فکر کند.

آفتاب سوزان مکّه می تابد، یاسر و سمیّه را در آفتاب می خوابانند و سنگ ها را بر روی سینه آنها قرار می دهند. لب های آنها از تشنگی خشک شده است. کسی به آنها آب نمی دهد.

ابوجهل فریاد می زند:

-- بگویید که بت ها را قبول دارید.

-- لا إله إلاّ اللّه؛ خدایی جز اللّه نیست.

-- مگر با شما نیستم؟ دست از عقیده خود بردارید.

-- لا إله إلاّ اللّه.

-- به محمّد ناسزا بگویید وگرنه کشته می شوید!

-- محمّد رسول اللّه.

فرشتگان همه در تعجّب از استقامت این دو نفرند. همه نگاه می کنند، سمیّه

ص: 92

لبخند می زند، ما خون می دهیم؛ امّا دست از اعتقاد خود برنمی داریم.

ابوجهل عصبانی می شود، شمشیر خود را برمی دارد و آن را به سمت قلب آسمانی سمیّه نشانه می گیرد.

خون فوّاره می زند، این خون اوّلین شهید اسلام است که زمین را سرخ می کند.

بعد از مدّتی، یاسر هم به سوی بهشت پر می کشد.(1)

* * *

خبر شهادت یاسر و سمیّه به پیامبر می رسد، اشک در چشمان او حلقه می زند. به راستی جرم آنان چه بود که این چنین مظلومانه در خون خود غلطیدند؟

امروز که یکتاپرستی و حق پرستی در این سرزمین جرم است، باید هجرت کرد و از اینجا رفت.

وقتی سیاهی ها، شهر تو را تسخیر کرده اند، هجرت کن، از علاقه های خود دست بکش و به سوی نور و دانایی هجرت کن. زمین خدا خیلی بزرگ است، سفر به جایی کن که بتوانی حرفت را بزنی و با اعتقاد و باور خودت زندگی کنی.

این پیامبر است که به یاران خود دستور هجرت به حبشه را می دهد. او از جعفر - برادر علی(علیه السلام) - می خواهد تا همراه مسلمانان باشد و رهبری آنها را به عهده بگیرد.(2)

* * *

-- ایّام حج نزدیک است و این بهترین فرصت برای محمّد است و بزرگ ترین تهدید برای ما! ما باید فکری بکنیم.

ص: 93

-- محمّد برای مردم قرآن می خواند. نمی دانم چرا همه با شنیدن قرآن شیفته آن می شوند.

-- راست می گویی. خود ما هم در تاریکی شب، نزدیک خانه محمّد می رویم و قرآن می شنویم.

-- مگر قرار نبود این راز را هرگز بر زبان نیاوری؟ اگر مردم بفهمند که ما شب ها قرآن گوش می کنیم، دیگر آبرویی برای ما نمی ماند.

-- ببخشید. حالا باید چه کنیم؟

-- اگر ما کاری کنیم که مردم سخن محمّد را نشنوند، مشکلی نخواهیم داشت. بهترین سیاست این است که مردم را در بی خبری بگذاریم.

-- آری، مردم فقط باید آن چیزی را بشنوند که ما می خواهیم.

-- باید پنبه های زیادی خریداری کنیم.

-- پنبه برای چه؟

-- ما پنبه های تمیز و درجه یک خریداری می کنیم و کنار کعبه می ایستیم و وقتی مردم می خواهند طواف بکنند به آنها این پنبه ها را می دهیم تا در گوش های خودشان بگذارند. آن وقت دیگر آنها صدای محمّد را نمی شنوند.

آنها خیال می کنند که با این کار می توانند حقیقت را مخفی نمایند. آیا می توان حقیقت را مخفی نمود؟

* * *

نگاه کن! چند نفر کنار کعبه ایستاده اند و پنبه های سفیدی در دست دارند و می گویند:

ای مردم! به هوش باشید! در شهر ما، دیوانه ای پیدا شده است که خیال می کند فرشتگان بر او نازل می شوند!

ص: 94

حواس خودتان را جمع کنید! شما نباید به سخنان او گوش کنید!

این پنبه ها را بگیرید و در گوش خود قرار دهید.

آگاه باشید، سخن او شما را سِحر می کند، مواظب جوانان خود باشید، مبادا سخنان این یاوه گو را بشنوند!

اگر به سخنان محمّد گوش کنید به دین پدران خود کافر خواهید شد و دخترانِ خدا بر شما غضب خواهند کرد. بترسید از روزی که گرفتار خشم دخترانِ خدا بشوید!

* * *

تو جوان هستی و برای طواف کعبه آمده ای. مثل بقیّه مردم قدری پنبه می گیری و در گوش خود می گذاری و مشغول طواف می شوی.

سپس به خانه یکی از دوستانت می روی. شب فرا می رسد، تو با خود می گویی: «چرا به حرف رهبران مکّه گوش کردم و پنبه در گوش خود قرار دادم؟ چرا سخن محمّد را نشنیدم؟ چرا باید هر چه را که بزرگان می گویند، قبول کنم؟».

تو می فهمی که فریب خورده ای. آنها تو را فریب داده اند!

معلوم می شود آنها بر حق نیستند که در خانه خدا به تو پنبه می دهند تا در گوش خود بگذاری!

آنها با این کار خود آزادی تو را به یغما برده اند!

اکنون تصمیم می گیری تا مخفیانه نزد محمّد(صلی الله علیه و آله) بروی و سخن او را بشنوی و سپس سخن او را با عقل خود بسنجی.

آفرین بر تو!

هرگز قبل از شنیدن سخن دیگران در مورد آن قضاوت نکن!

ص: 95

* * *

صبح زود به سوی خانه خدیجه می روی. شنیده ای که محمّد(صلی الله علیه و آله) آنجاست. درِ خانه را می زنی و وارد خانه می شوی.

نمی دانی چه می شود که در این خانه آرامش عجیبی را تجربه می کنی. در و دیوارِ این خانه با تو سخن می گوید.

اینجا خانه خدیجه است، محمّد(صلی الله علیه و آله) هم در این خانه آرامشی زیبا دارد.

محمّد(صلی الله علیه و آله) با تو سخن می گوید و این سؤل مهم را از تو می پرسد: چرا بت هایی را که با دست خود ساخته اید می پرستید؟

تو گذر زمان را نمی فهمی، مجذوب سخنان محمّد(صلی الله علیه و آله) شده ای و سرانجام مسلمان می شوی.

وقت خداحافظی فرا می رسد و تو رو به پیامبر می کنی و می گویی: من در قبیله خود نفوذ زیادی دارم. من دین اسلام را در آنجا تبلیغ خواهم کرد!

و تو می روی تا هشتاد مسلمان تربیت کنی!

خبر مسلمان شدن تو به گوش رهبران مکّه می رسد، آنها پی می برند که سیاست پنبه هم دیگر فایده ندارد!

این سیاست، نتیجه عکس داشت. تو خودت را می شناسی، اگر آنها به تو پنبه نمی دادند، هرگز به این موضوع این قدر حساس نمی شدی!

اصلاً همین پنبه باعث شد که تو مسلمان شوی!

اگر من جای تو بودم این پنبه را برای همیشه نگه می داشتم!(1)

ص: 96

جلسه امروز را می نویسند. سپس همه، آن را مهر کرده و آن را در کعبه قرار می دهند.

آری، از این لحظه به بعد، قتل پیامبر جنبه قانونی پیدا می کند و همه برای اجرای این قانون با یکدیگر هم پیمان شده اند.

اکنون گروهی مأمور می شوند تا کنار دروازه شهر مکّه مستقر شوند و به همه تاجران خبر دهند که خرید و فروش با مسلمانان جرم است. دیگر هیچ تاجری حق ندارد با مسلمانان تجارت کند.

اکنون همه به فکر قتل پیامبر هستند، آنها می خواهند در اوّلین فرصت زمین را به خون او رنگین کنند.(1)

* * *

پیامبر در خانه ابوطالب است، عدّه ای از مسلمانان هم اینجا هستند. ابوطالب به فکر دفاع از پیامبر است. او به خوبی می داند که الان اسلام سخت ترین مرحله را پیش رو دارد.

وقتی همه بزرگان مکّه با هم، پیمان بسته اند، دیگر به این سادگی ها نمی توان این پیمان را شکست. عرب سرش را می دهد ولی زیر قول خودش نمی زند!!

ابوطالب می داند که این بار بزرگان مکّه با تمام توان به جنگ با پیامبر آمده اند و آنها می خواهند هر طور شده پیامبر را به قتل برسانند.

امروز ابوطالب به عهد و پیمانی که با پدرش عبد المطلب بسته است، عمل می کند.

درست است که دشمنان با تمام نیرو به میدان آمده اند؛ امّا ابوطالب نیز به مقابله آنها آمده است.

آیا آن کوه بلند را در شرق کعبه می بینی؟ کنار آن کوه، شِعْب ابوطالب است.

شِعْب به شکافِ بین دو کوه گفته می شود. ابوطالب دستور داه تا یاران پیامبر

ص: 98

به آنجا منتقل شوند.

حتماً می خواهی بدانی چرا ابوطالب چنین تصمیمی گرفته است؟

بت پرستان تصمیم دارند تا محمّد(صلی الله علیه و آله) را به قتل برسانند، تعداد نیروهای آنها خیلی زیاد است ولی تعداد مسلمانان بسیار کم!

ممکن است بت پرستان از چهار سمت به خانه پیامبر هجوم بیاورند و در این صورت مسلمانان نمی توانند به خوبی از محمّد(صلی الله علیه و آله) دفاع کنند. ولی وقتی که پیامبر در شِعْب باشد، سه طرف او را کوه فرا گرفته و بت پرستان فقط می توانند از روبرو حمله کنند.(1)

شِعْب در واقع یک سنگر طبیعی است که دشمن نمی تواند از چپ و راست و پشتِ سر حمله کند.

* * *

مسلمانان به شِعْب منتقل شده اند. هوای شِعْب در تابستان خیلی گرم است! گرما بیداد می کند؛ امّا برای دفاع از پیامبر باید همه سختی ها را تحمّل کرد.

نگاه کن! خدیجه هم که تا امروز در خانه مجلّل خود زندگی می کرد به شِعْب آمده است، به راستی که او چه همسر فداکاری است!

اکنون پیامبر و یاران او در شِعْب هستند. همه به صورت منظّم کنار ورودی شِعْب نگهبانی می دهند.

هر کس ساعتی از شبانه روز را نگهبانی می دهد، نگهبانان شِعْب با شمشیرهای برهنه هر رفت و آمدی را کنترل می کنند تا مبادا خطری پیامبر را تهدید کند.

ابوطالب همه امور را در شِعْب مدیریّت می کند، او همه سختی ها را برای دفاع از پیامبر به جان خریده است.(2)

بت پرستان منتظر هستند تا ذخیره غذایی مسلمانان تمام شود. آنها با خود

ص: 99

می گویند: به زودی گرسنگی به سراغ مسلمانان می آید و آنها برای نجات از مرگ، محمّد را تحویل ما خواهند داد. وقتی صدای گرسنگی بچّه های کوچک بلند شود، آن وقت روز مرگ محمّد فرا خواهد رسید.

مدّتی باید صبر کرد...

* * *

رهبران مکّه خیال می کنند که همین روزها ذخیره غذایی یاران پیامبر تمام می شود زیرا هیچ تاجری نمی تواند با آنان خرید و فروش کند.(1)

به زودی مسلمانان برای نجات از مرگ خود و بچّه هایشان، پیامبر را تحویل خواهند داد و آن وقت آنها پیامبر را اعدام خواهند کرد.

آری، بعد از این دیگر هیچ کس جرأت نخواهد کرد بت پرستی را خرافه بخواند!

چند روز می گذرد و هیچ خبری از مسلمانان نمی شود، آنها در شِعْب ابوطالب به زندگی خود ادامه می دهند.

رهبران مکّه خیلی تعجّب کرده اند. نمی دانند چه شده است. آنها از خود سؤل می کنند: چرا نقشه آنها با شکست روبرو شده است؟

* * *

بت پرستان تو را خوب نشناخته اند، ای خدیجه!

آنها نمی دانند که امروز تو با تمام هستی خود به میدانِ مبارزه آمده ای.

چه کسی می داند که تو از سال ها پیش به فکر امروز بودی. هنوز هیچ خبری از اسلام نبود که تو در انتظار ظهور آخرین پیامبر بودی.

در آن روز به تجارت پرداختی و ثروت زیادی جمع کردی، سکّه های طلای تو از همه بیشتر شد. آن روز برای امروز سرمایه می اندوختی!

امروز همه سکّه های طلای خود را به میدان آورده ای!

ص: 100

رهبران مکّه مسلمانان را در محاصره اقتصادی قرار داده اند تا بتوانند به پیامبر دسترسی پیدا کنند؛ امّا آنها تو را فراموش کرده بودند.(1)

تو فرمانده این جنگ اقتصادی هستی و پیروز این میدان!

تو خدیجه ای!

* * *

بت پرستان چند نگهبان را استخدام کرده اند تا مواظب باشند هیچ بار شتری به شِعْب ابوطالب نرود. نگهبانان به صورت منظّم عوض می شوند، هر کدام از آنها هشت ساعت در روز نگهبانی می دهد. هوا ابری است و همه جا تاریک!

دو نگهبان با شمشیر در آنجا ایستاده اند. صدایی به گوش می رسد. یک سیاهی به این سو می آید:

-- کیستی؟

-- غریبه نیستم. من یکی از جوانان این شهر هستم.

-- اینجا چه می خواهی؟

-- من یک سؤلی از شما دارم.

-- چه سؤلی؟

-- شما ماهی چقدر حقوق می گیرید؟

-- بزرگان قریش به ما در یک ماه یک سکّه طلا می دهند.

-- شما امشب می توانید صد سکّه طلا کاسبی کنید. حقوق هشت سال نگهبانی را همین امشب بگیرید.

-- چگونه؟

-- فقط یک لحظه چشمان خود را ببندید. می فهمید چه می گویم.

-- یعنی ما یک لحظه چیزی نبینیم.

-- آری، فقط یک لحظه.

ص: 101

سیاهی نزدیک تر می شود و در تاریکی شب روی دست هر کدام از آنها یک کیسه کوچک می گذارد و می گوید:

-- در هر کدام از این کیسه ها صد سکّه طلا است.

-- فقط هر کاری می خواهی بکنی، سریع باش!

در تاریکی شب، آن سیاهی به سرعت دور می شود و بعد از لحظاتی، شتری با بار گندم و خرما نزدیک می شود.

آن دو نگهبان چشم های خود را می بندند و شتر عبور می کند...

* * *

-- آن جوان را می بینی، تا دیروز آه نداشت که با ناله سودا کند، حالا چه زندگی خوبی برای خود درست کرده است!

-- شنیده ام گران ترین اسب عربی را هم برای خود خریده است و قرار است به خواستگاری بهترین دختر مکّه برود.

-- نمی دانم او این همه پول را از کجا به دست آورده است، نکند او گنجی پیدا کرده است؟

این روزها این سخنان در شهر مکّه زیاد شنیده می شود. مردم می بینند که گروهی به صورت ناگهانی به پول زیادی رسیده اند. هیچ کس نمی داند که آنها این پول را از کجا آورده اند.

حتماً به یاد داری که رهبران مکّه، خرید و فروش با مسلمانان را ممنوع کرده اند و دیگر هیچ تاجری حق ندارد با مسلمانان معامله ای بکند.

این گروه نزد تاجران می روند و گندم و خرما و غیره را از آنها خریداری می کنند.

آنها بار خرما و گندم می خرند و به صورت قاچاق به خدیجه می فروشند. آنها بازار سیاه درست کرده اند و هر بار آذوغه را به صد برابر قیمت آن، به

ص: 102

خدیجه می فروشند!

چه کاسبی از این بهتر می توان پیدا کرد؟

البته این کار بسیار خطرناکی است. قاچاق گندم و خرما به شِعْب مجازات سختی دارد؛ امّا وسوسه پول، آنها را رها نمی کند. ره صد ساله را می توان در یک شب رفت!

آری، این همان جنگ اقتصادی است که خدیجه فرمانده آن است، او با همه ثروت خود به میدان مبارزه آمده است.

خدیجه می داند که جوانان مکّه همه بت پرستند و دشمن اسلام؛ امّا وقتی بوی پول به مشامشان برسد خیلی از مسائل را فراموش می کنند.

تا ثروت خدیجه هست هیچ کس گرسنگی نخواهد کشید و گریه هیچ کودکی بلند نخواهد شد.

آری، تاریخ فراموش نخواهد کرد که اگر ثروت خدیجه نبود از اسلام هیچ خبری نبود.

اسلام که بهترین دین خداست، مدیون خدیجه است.

* * *

نگاه کنید!

خدیجه مرا ببینید!

ببینید که او چگونه دین مرا یاری می کند!

من خدای زمین و آسمان ها هستم و به خدیجه مباهات می کنم.(1)

ای جبرئیل!

برخیز و شتاب کن!

نزد محمّد برو و به او بگو که من خدیجه را دوست دارم.

سلام مرا به خدیجه برسان.(2)

ص: 103

من خدیجه را می شناختم و برای همین بود که او را مادر همه خوبی ها نمودم.

خدیجه، مادر فاطمه است، فاطمه گل سرسبد هستی من است...

* * *

سه سال است که مسلمانان در محاصره هستند. رهبران مکّه باور نمی کردند که این نقشه هم بی نتیجه بماند.

اکنون همه آنها منتظر هستند تا ثروت خدیجه تمام شود.

آنها با خود می گویند که ثروت خدیجه هر قدر زیاد هم باشد، سرانجام تمام می شود؛ آن وقت است که در شِعْب ابوطالب گرسنگی بیداد خواهد کرد و مسلمانان مجبور خواهند شد محمّد را تسلیم کنند.

خدیجه همه ثروت خود را در راه اسلام خرج کرد. دیگر از ثروت او چیز زیادی باقی نمانده است.

امشب، این آخرین بار شتری است که وارد شِعْب می شود، دیگر برای خدیجه هیچ پولی نمانده است.

مدّتی می گذرد...صدای گریه کودکان گرسنه به آسمان می رود، وضعیّت شِعْب بحرانی می شود.(1)

خدایا! خودت کمک کن!

خدیجه به یکی از اقوام خود پیام می فرستد و از او می خواهد تا مقداری خرما و گندم برای مسلمانان بفرستد و او با زحمت زیاد این کار را می کند.

غذا جیره بندی می شود، بیشتر به کودکان رسیدگی می شود. (2)

* * *

خدیجه گرسنگی را تحمّل می کند و سهم خود را به دیگران می دهد. فاطمه که اکنون چند سال دارد ایثار و فداکاری را از مادر می آموزد.

ص: 104

او می بیند که مادر غذای خود را به دیگران می دهد و خود گرسنه می ماند.

من خیلی نگران حال خدیجه هستم. او روز به روز ضعیف تر می شود، نکند او بیمار بشود، آخر یک بدن چقدر طاقت دارد گرسنگی را تحمّل کند؟ ولی خدیجه نمی تواند ببیند که بچّه ها و کودکان در گرسنگی باشند، او غذای خود را به آنها می دهد و نمی گذارد هیچ کس از این ماجرا با خبر شود.

روزهای سختی است. رهبران مکّه خیلی خوشحال هستند، آنها پیش بینی می کنند که به زودی کار مسلمانان تمام است و آنها مجبور خواهند شد محمّد را تحویل دهند. اگر آنها این کار را نکنند همه آنها از گرسنگی خواهند مرد.

به راستی سرنوشت مسلمانان چه خواهد شد؟

وعده خدا نزدیک است.

درست است که مسلمانان سختی های زیادی کشیدند ولی آنها دست از یاری حق برنداشتند.

آنها ثابت کردند که اسلام را برای نان و پول نمی خواهند. آنها برای اسلام از نان و پول گذشتند و گرسنگی کشیدند.

خدا خودش وعده داده است که اهل ایمان را یاری کند.

به زودی وعده خدا فرا می رسد...

ص: 105

-- پیشنهاد خوبی است.

-- امّا اگر سخن او درست باشد شما باید به این محاصره پایان بدهید.

-- باشد، قبول است.

رهبران مکّه خیلی خوشحال هستند، آنها فکر می کنند که به زودی پیامبر در اختیار آن ها خواهد بود و اصلاً احتمال نمی دهند که سخن ابوطالب درست باشد.(1)

نگاه کن! همه به سوی کعبه می روند، درِ کعبه باز می شود. پیمان نامه در داخل پارچه ای قرار گرفته و از سقف آویزان است. یکی آن را پایین می آورد. وقتی پارچه آن را باز می کنند، می بینند که موریانه آن را خورده است.(2)

آری، مدّت هاست که نوشته آنها نابود شده است، نوشته ای که سه سال تمام ظلم ها را قانونی جلوه می داد!

همه سکوت می کنند و با تعجّب به یکدیگر نگاه می کنند.

به راستی محمّد از کجا خبر داشت؟ ماجرا چیست؟ چرا باید به این ظلم و ستم ادامه داد؟

این ها سؤلاتی است که بعضی ها از خود می پرسند.

* * *

بعد از مدّتی، اکنون مسلمانان از شِعْب ابوطالب خارج می شوند و محاصره اقتصادی تمام می شود. آن تهدید بزرگ، پایان یافته است.

مسلمانان به زندگی خود باز می گردند و می توانند مثل بقیّه مردم خرید و فروش کنند. روزها و شبها می گذرند...

خبری در شهر مکّه می پیچد، همه مسلمانان ناراحت می شوند: ابوطالب به سختی بیمار شده است.

پیامبر به عیادت عمویش ابوطالب می آید و او را در حال سختی می بیند و

ص: 107

برایش دعا می کند.

چند روز می گذرد. به پیامبر خبر می رسد که بیماری ابوطالب شدّت یافته است، گویا دیگر امیدی به بهبودی او نیست.

پیامبر با عجله خود را کنار بستر عمو می رساند. همه فرزندان ابوطالب در کنار او جمع شده اند. اشک در چشمانِ علی(علیه السلام)حلقه زده است، فاطمه بنت اسد، همسر ابوطالب هم آنجاست. پیامبر کنار بستر ابوطالب می نشیند و دست عموی خود را در دست می گیرد.

ابوطالب دیگر نفس های آخر را می کشد، با صدایی ضعیف رو به فرزندان خود می کند و به آنان می گوید: «از شما می خواهم همواره پشتیبان محمّد باشید. بدانید هر کس از او پیروی کند سعادتمند می شود».(1)

بعد از لحظاتی روح ابوطالب به سوی آسمان پرمی کشد و در بهشت مهمان خدا می گردد.

آیا مسلمانی به وفاداری او خواهد آمد؟(2)

هرگز!

* * *

مرگ ابوطالب برای پیامبر بسیار دردناک است، اسلام بزرگ ترین حامی خود را از دست داده است.

رهبران مکّه از مرگ ابوطالب بسیار خوشحال هستند. آنها دیگر هیچ مانعی برای اذیّت و آزار پیامبر نمی بینند!

خدای من! چه می بینم!

آنها به پیامبر سنگ می زنند، وقتی که پیامبر از کنار دیواری عبور می کند، خاکروبه بر سر او می ریزند. آری، روزگار غربت پیامبر شروع شده است!

پیامبر همه این ها را برای خدا تحمّل می کند، آری، برای بیداری مردم باید

ص: 108

سختی زیادی کشید.(1)

* * *

وقتی پیامبر به خانه می آید دیگر آن نشاط و شادابی را در چهره همسر خود نمی بیند. رنگ چهره خدیجه زرد شده است؛ گویا او بیمار است.

خدیجه در روزهای پایانی شِعْب، سختی های زیادی را تحمّل کرده است.

آیا موافقی با هم به عیادت خدیجه برویم؟

-- خدای من! باور نمی کنم! آیا اینجا خانه خدیجه است، نکند ما اشتباه آمده ایم؟

-- نه، اینجا خانه خدیجه است.

-- من که در اینجا چیزی دیگر نمی بینم. پس کجاست آن فرش های ابریشمی و ظرف های نقره ای و... یعنی این خانه، خانه ثروتمندترین بانوی حجاز است!

-- خدیجه همه هستی خود را به پای درخت اسلام ریخت و به زودی اسلام درخت تنومندی خواهد شد. خدیجه باغبان اسلام است.

مدّتی می گذرد و بیماری خدیجه شدیدتر می شود، امروز فقط چهل و پنج روز از وفات ابوطالب گذشته است وروز دهم ماه رمضان است.(2)

همه مسلمانان ناراحت هستند، آنها نگران حالِ مادر خود هستند، زیرا خدیجه «اُمّ المؤنین» است.(3)

اُمّ المؤنین یعنی: مادر همه مؤنان!

پس تو هم می توانی خدیجه را مادر صدا بزنی. او مادر مهربان من و توست...

* * *

آقای من! اکنون که هر نفسم بوی رفتن می دهد از تو چند سؤل دارم:

آیا برای تو همسر خوبی بودم؟

ص: 109

آیا توانستم همان کسی باشم که به تو وعده داده بودم؟

تمام ثروتم را به پایت ریختم، تمام عمر کنیز تو بودم، نگاه کن! از آن همه ثروت جز این پوستین چیزی برایم نمانده است.

آقای من! آیا همانی بودم که دوست داشتی؟

آن روز خواهرم را فرستادم تا تو را از عشق من آگاه کند، شیفته تو شده بودم. من تو را انتخاب کردم. همه زنان مکّه مرا سرزنش کردند. آنها می خواستند عشق تو را رها کنم، من در جواب به آنان فهماندم که تو را با همه دنیا عوض نمی کنم.

کنیز تو شدم تا تو را یاری کنم.

به من بگو: آیا توانسته ام همه هستی ام را فدای تو کنم؟

اکنون که نفس های آخر را می کشم به لبخندی از تو خرسندم.

من نزد خدای تو می روم و در بهشت منتظرت می مانم.

مولای من! آیا می خواهی بدانی در این آخرین لحظه ها به چه می اندیشم و برای چه اشک می ریزم؟

وقتی من بروم، چه کسی خاک ها را از چهره تو خواهد گرفت؟

تو در میان این مردم تنها مانده ای!

من برای تنهایی تو اشک می ریزم.

* * *

ای مادر مهربانم! غصّه نخور! من که هستم!

با همین دست های کوچکم، زخم پیشانی بابا را مرهم می نهم.

من خودم به جای تو، خاک ها از چهره پدر می گیرم.

من بابای خوبم را می بوسم و می بویم.

مادر!

ص: 110

من به تو قول می دهم نگذارم بابا تنهایی را احساس کند.

مگر نمی دانی وقتی بابا مرا در آغوش می گیرد بوی بهشت را حس می کند؟

دیگر گریه نکن! من طاقت ندارم اشک تو را ببینم.

من فاطمه ام! دختر کوچک تو!

* * *

همسر عزیزم! ای که در تنهایی ها پناهم بودی!

ای که با همه هستی خود یاریم کردی.

هرگز یادم نمی رود. تو بودی که مرا انتخاب نمودی و همیشه آرامش را به من هدیه کردی.

نام تو را همواره بر لب خواهم داشت و هیچ وقت فراموشت نخواهم کرد.(1)

تو بهترین هدیه ای بودی که خدایم به من داد.

تو در بهشت هم همسر من خواهی بود ای خدیجه.(2)

تو از من خواستی تا اشک نریزم و گریه نکنم، باشد، لبخند می زنم.

از تو می خواهم تو هم لبخند بزنی.

مگر نمی دانی لبخند تو برای من، زیباتر از همه زیبایی ها است.

* * *

تو برای آخرین بار نگاه به چهره پیامبر می کنی. دست فاطمه(علیها السلام) را در دست می گیری و برای آخرین بار دست او را می فشاری.

فاطمه(علیها السلام)، دختر توست و اکنون در آغاز راه است!

او راه تو را ادامه خواهد داد و تا آخر عمر از حق و حقیقت دفاع خواهد کرد.

تو آماده پرواز هستی؛ می روی تا مهمان خدا بشوی.

تو به آغوش مهر خدا می روی. روح تو به سوی بهشت پر می کشد.

ص: 111

و اشک در چشمان پیامبر حلقه می زند. او فاطمه اش را در بغل می گیرد و سخت می فشارد.

اکنون دیگر فاطمه(علیها السلام)، «اُمّ اَبیها» است.(1)

آیا کسی خواهد فهمید که «اُمّ اَبیها» به چه معنا است و چه رازی در آن نهفته است؟

پایان

ص: 112

ص: 113

18 . البدایة والنهایة ، أبو الفداء إسماعیل بن عمر بن کثیر الدمشقی (ت 774 ه ) ، تحقیق : مکتبة المعارف ، بیروت : مکتبة المعارف .

19 . تاریخ ابن خلدون ، عبد الرحمن بن محمّد الحضرمی (ابن خلدون) (ت 808 ه ) ، بیروت : دار الفکر ، الطبعة الثانیة، 1408 ه .

20 . تاریخ الإسلام ووفیات المشاهیر والأعلام ، محمّد بن أحمد الذهبی (ت 748 ه ) ، تحقیق : عمر عبد السلام تدمری ، بیروت : دار الکتاب العربی ، الطبعة الاُولی، 1409 ه .

21 . التاریخ الصغیر ، محمّد بن إسماعیل البخاری (ت 256 ه ) ، تحقیق : محمود إبراهیم زائد ، بیروت : دار المعرفة ، الطبعة الاُولی، 1406 ه .

22 . تاریخ الطبری (تاریخ الأُمم والملوک) ، أبو جعفر محمّد بن جریر الطبری الإمامی (ق 5 ه ) ، تحقیق : محمّد أبو الفضل إبراهیم ، بیروت : دار المعارف .

23 . التاریخ الکبیر ، أبو عبد اللّه محمّد بن إسماعیل البخاری (ت 256 ه ) ، بیروت : دار الفکر .

24 . تاریخ الیعقوبی ، أحمد بن أبی یعقوب بن جعفر بن وهب بن واضح المعروف بالیعقوبی (ت 284 ه ) ، بیروت : دار صادر .

25 . تاریخ بغداد أو مدینة السلام ، أبو بکر أحمد بن علی الخطیب البغدادی (ت 463 ه ) ، بغداد : المکتبة السلفیّة .

26 . تاریخ مدینة دمشق ، علی بن الحسن ابن عساکر الدمشقی ، تحقیق: علی شیری ، بیروت : دار الفکر ، 1415 ه .

27 . تحفة الأحوذی بشرح جامع الترمذی، أبو العلا محمّد عبد الرحمن المبارکفوری (ت 1283 ه)، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعة الاُولی، 1410 ه .

28 . تفسیر ابن کثیر (تفسیر القرآن العظیم) ، أبو الفداء إسماعیل بن عمر بن کثیر البصروی الدمشقی (ت 774 ه ) ، تحقیق : عبد العظیم غیم ، ومحمّد أحمد عاشور ، ومحمّد إبراهیم البنّا ، القاهرة : دار الشعب .

29 . تفسیر الإمامین الجلالین، المحلّی وجلال الدین السیوطی (ت 864 ه)، تحقیق مروان سوار، بیروت: دار المعرفة.

30 . تفسیر البرهان (البرهان فی تفسیر القرآن) ، هاشم بن سلیمان البحرانی (ت 1107 ه ) ، تحقیق: الموسوی الزندی ، قمّ : مؤسّسة مطبوعات إسماعیلیان ، الطبعة الثانیة، 1334 ه .

31 . تفسیر البغوی، البغوی (ت 510 ه)، تحقیق: خالد بن عبد الرحمن العک، بیروت: دار المعرفة

32 . تفسیر البیضاوی، البیضاوی (ت 682 ه )،بیروت: دار الفکر.

33 . تفسیر الثعالبی (الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن)، عبد الرحمن بن محمّد الثعالبی المالکی (ت 786 ه)، تحقیق: علی محمّد معوض، بیروت دار إحیاء التراث العربی، الطبعة الاُولی، 1418 ه .

34 . تفسیر الثعلبی، الثعلبی (ت 1422 ه)، تحقیق: أبو محمّد بن عاشور، بیروت: دار إحیاء التراث الربی، الطبعة الاُولی، 1422 ه.

35 . تفسیر السمرقندی، أبو اللیث السمرقندی (ت 383 ه )، تحقیق: محمود مطرجی، بیروت: دار الفکر.

36 . تفسیر السمعانی، السمعانی (ت 489 ه)، تحقیق: یاسر بن إبراهیم وغنیم بن عبّاس، الریاض: دار الوطن، الطبعة الاُولی، 1418 ه .

37 . تفسیر الطبری (جامع البیان فی تفسیر القرآن) ، أبو جعفر محمّد بن جریر الطبری (310 ه )، بیروت : دار الفکر .

38 . تفسیر العیّاشی، أبو النضر محمّد بن مسعود السلمی السمرقندی المعروف بالعیّاشی (ت 320 ه )، تحقیق : السیّد هاشم الرسولی المحلاّتی ، طهران : المکتبة العلمیّة ، الطبعة الاُولی ، 1380 ه .

39 . تفسیر القرآن العظیم مسندا عن الرسول (تفسیر ابن أبی حاتم) ، عبد الرحمن بن أبی حاتم الرازی (ت 327 ه ) ، تحقیق : أحمد عبد اللّه عمّار زهرانی ، المدینة المنوّرة: مکتبة الدار ، الطبعة الاُولی، 1408 ه .

40 . تفسیر القرطبی (الجامع لأحکام القرآن) ، أبو عبد اللّه محمّد بن أحمد الأنصاری القرطبی (ت 671 ه ) ، تحقیق : محمّد عبد الرحمن المرعشلی ، بیروت : دار إحیاء التراث العربی ، الطبعة الثانیة، 1405 ه .

41 . تفسیر القمّی ، علی بن إبراهیم القمّی ، تصحیح : السیّد طیّب الموسوی الجزائری ، النجف : مطبعة النجف .

42 . تفسیر الکبیر ومفاتیح الغیب (تفسیر الفخر الرازی) ، أبو عبد اللّه محمّد بن عمر المعروف بفخر الدین الرازی (ت 604 ه ) ، بیروت : دار الفکر ، الطبعة

ص: 115

الاُولی ، 1410 ه .

43 . تفسیر نور الثقلین ، عبد علی بن جمعة العروسی الحویزی (ت 1112 ه ) ، تحقیق: السیّد هاشم الرسولی المحلاّتی ، قمّ : مؤسّسة إسماعیلیان ، الطبعة الرابعة، 1412 ه .

44 . تقریب المعارف، أبو الصلاح تقی بن نجم الحلّی (ت 374 ه )، تحقیق: فارس تبریزیان الحسّون، طبعة 1417 ه .

45 . التمهید لما فی الموطّأ من المعانی والأسانید ، یوسف بن عبد اللّه القرطبی (ابن عبد البرّ) (ت 463 ه) ، تحقیق : مصطفی العلوی ومحمّد عبد الکبیر البکری ، جدّه : مکتبة السوادی ، 1387 ه .

46 . التوحید ، أبو جعفر محمّد بن علی بن الحسین بن بابویه القمّی المعروف بالشیخ الصدوق (ت 381 ه ) ، تحقیق : هاشم الحسینی الطهرانی ، قمّ : مؤسّسة النشر الإسلامی ، الطبعة الاُولی ، 1398 ه .

47 . تهذیب التهذیب ، أبو الفضل أحمد بن علی بن حجر العسقلانی (ت 852 ه . ق) ، تحقیق: مصطفی عبد القادر عطا ، بیروت : دار الکتب العلمیّة ، الطبعة الاُولی، 1415 ه .

48 . تهذیب الکمال فی أسماء الرجال ، یونس بن عبد الرحمن المزّی (ت 742 ه ) ، تحقیق: الدکتور بشّار عوّاد معروف ، بیروت : مؤسّسة الرسالة ، الطبعة الاُولی، 1409 ه .

49 . التهذیب (تهذیب الأحکام فی شرح المقنعة) ، أبو جعفر محمّد بن الحسن المعروف بالشیخ الطوسی (ت 460 ه . ق) ، بیروت : دارالتعارف ، الطبعة الاُولی، 1401 ه .

50 . الثقات ، محمّد بن حبّان البستی (ت 354 ه ) ، بیروت : مؤسّسة الکتب الثقافیة ، 1408 ه ، الطبعة الاُولی.

51 . ثواب الأعمال وعقاب الأعمال ، أبو جعفر محمّد بن علی بن الحسین بن بابویه القمّی المعروف بالشیخ الصدوق (ت 381 ه ) ، تحقیق : علی أکبر الغفّاری ، طهران : مکتبة الصدوق .

52 . جامع الأحادیث ، أبو محمّد جعفر بن أحمد بن علی القمّی (ق 4 ه) ، تحقیق: السیّد محمّد الحسینی النیسابوری ، مشهد : مؤسّسة الطبع والنشر التابعة للحضرة الرضویّة المقدّسة ، الطبعة الاُولی ، 1413 ه .

53 . جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، أحمد الخوانساری، تحقیق: علی أکبر الغفاری، طهران: مکتبة الصدوق، الطبعة الثانیة، 1355 ه .

54 . الجرح والتعدیل ، عبد الرحمن بن أبی حاتم الرازی (ت 327 ه ) ، بیروت : دار إحیاء التراث العربی ، الطبعة الاُولی، 1371 ه .

55 . الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة ، یوسف بن أحمد البحرانی (ت 1186 ه) ، تحقیق : محمّد تقی الإیروانی ، النجف : دار الکتب الإسلامیة ، 1377 ه .

56 . حلیة الأبرار فی أحوال محمّد وآله الأطهار ، هاشم البحرانی ، تحقیق : غلام رضا مولانا البروجردی ، قمّ : مؤسّسة المعارف الإسلامیة ، 1413 ه .

57 . الخرائج والجرائح ، أبو الحسین سعید بن عبد اللّه الراوندی المعروف بقطب الدین الراوندی (ت 573 ه ) ، تحقیق : مؤسّسة الإمام المهدی عج ، قمّ : مؤسّسة الإمام المهدی عج ، الطبعة الاُولی ، 1409 ه .

58 . خزانة الأدب، البغدادی (ت 1093 ه)، تحقیق: محمّد نبیل طریفی، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعة الاُولی، 1998 م .

59 . الخصال ، أبو جعفر محمّد بن علی بن الحسین بن بابویه القمّی المعروف بالشیخ الصدوق (ت 381 ه ) ، تحقیق : علی أکبر الغفّاری ، بیروت : مؤسّسة الأعلمی ، الطبعة الاُولی ، 1410 ه .

60 . الدُرّ المنثور فی التفسیر المأثور ، جلال الدین عبد الرحمن بن أبی بکر السیوطی (ت 911 ه ) ، بیروت : دار الفکر ، الطبعة الاُولی ، 1414 ه .

61 . دلائل الإمامة ، أبو جعفر محمّد بن جریر الطبری الإمامی (ق 5 ه ) ، تحقیق : مؤسّسة البعثة ، قم : مؤسّسة البعثة .

62 . الدیباج علی صحیح مسلم بن الحجّاج، عبد الرحمن بن أبی بکر السیوطی (ت 849 ه )، تحقیق: أبو إسحاق الحوینی، الریاض: دار ابن عفّان، الطبعة

ص: 116

الاُول، 1416 ه .

63 . ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی ، أبو العبّاس أحمد بن عبد اللّه الطبری (ت 693 ه ) ، بیروت : دار المعرفة .

64 . روح المعانی فی تفسیر القرآن (تفسیر الآلوسی) ، محمود بن عبد اللّه الآلوسی (ت 1270 ه ) ، بیروت : دار إحیاء التراث العربی .

65 . روضة الواعظین ، محمّد بن الحسن بن علی الفتّال النیسابوری (ت 508 ه ) ، تحقیق : حسین الأعلمی ، بیروت : مؤسّسة الأعلمی ، الطبعة الاُولی ، 1406 ه .

66 . الروضة فی فضائل أمیر المؤمنین، سدید الدین شاذان بن جبرئیل القمّی (ابن شاذان) (ت 660 ه )، تحقیق: علی الشکرچی، الطبعة الاُولی، 1423 ه .

67 . زاد المسیر فی علم التفسیر ، عبد الرحمن بن علی القرشی البغدادی (ابن الجوزی) (ت 597 ه ) ، تحقیق : محمّد عبد اللّه ، بیروت : دار الفکر ، الطبعة الاُولی، 1407 ه .

68 . سبل الهدی والرشاد ، محمّد بن یوسف الصالحی الشامی¨ (ت 942ه ) ، تحقیق: عادل أحمد عبد الموجود ، بیروت: دار الکتب العلمیة ، 1414ه .

69 . سنن ابن ماجة ، أبو عبد اللّه محمّد بن یزید بن ماجة القزوینی (ت 275 ه ) ، تحقیق : محمّد فؤاد عبد الباقی ، بیروت : دار إحیاء التراث ، الطبعة الاُولی ، 1395 ه .

70 . سنن الترمذی (الجامع الصحیح) . أبو عیسی محمّد بن عیسی بن سورة الترمذی (ت 279) ، تحقیق : أحمد محمّد شاکر ، بیروت : دار إحیاء التراث .

71 . السنن الکبری ، أبو بکر أحمد بن الحسین بن علی البیهقی (ت 458 ه ) ، تحقیق : محمّد عبد القادر عطا ، بیروت : دارالکتب العلمیة ، الطبعة الاُولی ، 1414 ه .

72 . السنن الکبری ، أبو عبد الرحمن أحمد بن شعیب النسائی (ت 303 ه )، تحقیق : عبد الغفّار سلیمان البنداری، بیروت : دار الکتب العلمیة ، الطبعة الاُولی ، 1411 ه .

73 . سیر أعلام النبلاء ، أبو عبد اللّه محمّد بن أحمد الذهبی (ت 748 ه ) ، تحقیق : شُعیب الأرنؤوط ، بیروت : مؤسّسة الرسالة ، الطبعة العاشرة، 1414 ه .

74 . سیرة ابن إسحاق، محمّد بن إسحاق بن یسار (ت 151 ه )، تحقیق: محمّد حمید اللّه، معهد الدراسات والأبحاث.

75 . سیرة ابن هشام (السیرة النبویّة) ، أبو محمّد عبد الملک بن هشام بن أیّوب الحمیری (ت 218 ه )، تحقیق : مصطفی سقا ، وإبراهیم الأنباری ، قمّ : مکتبة المصطفی ، الطبعة الاُولی ، 1355 ه .

76 . السیرة الحلبیّة ، علی بن برهان الدین الحلبی الشافعی (ت 11 ه ) ، بیروت : إحیاء التراث العربی .

77 . شرح مسلم بشرح النووی، النووی (ت 676ه)، بیروت: دار الکتاب العربی، الطبعة 1407 ه .

78 . شرح نهج البلاغة ، عزّ الدین عبد الحمید بن محمّد بن أبی الحدید المعتزلی المعروف بابن أبی الحدید (ت 656 ه ) ، تحقیق : محمّد أبوالفضل إبراهیم ، بیروت : دار إحیاء التراث ، الطبعة الثانیة ، 1387 ه .

79 . شواهد التنزیل لقواعد التفضیل ، أبو القاسم عبیداللّه بن عبد اللّه النیسابوری المعروف بالحاکم الحسکانی (ق 5 ه) ، تحقیق: محمّد باقر المحمودی ، طهران : مؤسّسة الطبع والنشر التابعة لوزارة الثقافة والإرشاد الإسلامی ، الطبعة الاُولی، 1411 ه .

80 . الصافی فی تفسیر القرآن (تفسیر الصافی) ، محمّد محسن بن شاه مرتضی (الفیض الکاشانی) (ت 1091 ه ) ، طهران : مکتبة الصدر ، الطبعة الاُولی، 1415 ه.

81 . صحیح ابن حبّان ، علی بن بلبان الفارسی المعروف بابن بلبان (ت 739 ه ) ، تحقیق : شعیب الأرنؤوط ، بیروت : مؤسّسة الرسالة ، الطبعة الثانیة ، 1414 ه .

82 . صحیح البخاری ، أبو عبد اللّه محمّد بن إسماعیل البخاری (ت 256 ه ) ، تحقیق : مصطفی دیب البغا ، بیروت : دار ابن کثیر ، الطبعة الرابعة، 1410 ه .

ص: 117

83 . صحیح مسلم ، أبو الحسین مسلم بن الحجّاج القشیری النیسابوری (ت 261 ه ) ، تحقیق : محمّد فؤاد عبد الباقی ، القاهرة : دار الحدیث ، الطبعة الاُولی ، 1412 ه .

84 . الصحیح من سیرة النبی الأعظم ، السیّد جعفر مرتضی العاملی ، بیروت : دار السیرة ، الطبعة الرابعة، 1415 ه .

85 . الطبقات الکبری (الطبقة الخامسة من الصحابة) ، محمّد بن سعد منیع الزهری (ت 230 ه ) ، الطائف : مکتبة الصدّیق ، الطبعة الاُولی، 1414 ه .

86 . طبقات المحدّثین بإصبهان والواردین علیها، أبو عبد اللّه بن محمّد بن حیّان المعروف بالشیخ الأنصاری، تحقیق: عبد الغفور البلوشی، بیروت: مؤسّسة الرسالة، الطبعة الثانیة، 1412 ه .

87 . الطبقات ، خلیفة بن خیاط العصفری (ت 204 ه ) ، تحقیق : سهیل زکّار ، بیروت : دار الفکر ، 1414 ه .

88 . علل الشرائع ، أبو جعفر محمّد بن علی بن الحسین بن بابویه القمّی المعروف بالشیخ الصدوق (ت 381 ه ) ، بیروت : دار إحیاء التراث ، الطبعة الاُولی، 1408 ه .

89 . عمدة الطالب فی أنساب آل أبی طالب ، أحمد بن علی الحسنی (ت 828 ه ) ، تحقیق : محمّد حسن آل الطالقانی ، قمّ : منشورات الشریف الرضی ، الطبعة الثانیة، 1362 ش .

90 . عمدة القارئ شرح البخاری، بدر الدین محمود بن أحمد العینی الحنفی ( ت 855ه )، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

91 . عیون أخبار الرضا ، أبو جعفر محمّد بن علی بن الحسین بن بابویه القمّی المعروف بالشیخ الصدوق (ت 381 ه ) ، تحقیق : السیّد مهدی الحسینی اللاّجوردی ، طهران : منشورات جهان .

92 . عیون الأثر فی فنون المغازی والشمائل والسیر (السیرة النبویّة لابن سیّد الناس) ، محمّد عبد اللّه بن یحیی بن سیّد الناس (ت 734 ه ) ، بیروت : مؤسّسة عزّ الدین ، 1406 ه .

93 . الغدیر فی الکتاب والسنّة والأدب ، عبد الحسین أحمد الأمینی (ت 1390 ه ) ، بیروت : دار الکتاب العربی ، الطبعة الثالثة، 1387 ه

94 . فتح الباری شرح صحیح البخاری ، أحمد بن علی العسقلانی (ابن حجر) (ت 852 ه ) ، تحقیق : عبد العزیز بن عبد اللّه بن باز ، بیروت : دار الفکر ، الطبعة الاُولی 1379 ه .

95 . فتح القدیر الجامع بین فنّی الروایة والدرایة من علم التفسیر، محمّد بن علی بن محمّد الشوکانی (ت 1250 ه).

96 . فتوح الشام، أبو عبد اللّه محمّد بن عمر الواقدی (ت 2071 ه )، بیروت: دار الجیل.

97 . الفصول المهمّة فی معرفة أحوال الأئمّة : ، علی بن محمّد بن أحمد المالکی المکّی المعروف بابن الصبّاغ (ت 855 ه ) ، بیروت : مؤسّسة الأعلمی .

98 . فضائل الصحابة ، أبو عبد اللّه أحمد بن محمّد بن حنبل (ت 241 ه ) ، تحقیق: وصی اللّه بن محمّد عبّاس ، جدّة : دار العلم ، الطبعة الاُولی، 1403 ه .

99 . فضائل مکّة والسکن فیها، الحسن بن یسار البصری (ت 110 ه )، تحقیق: سامی مکّی العانی، الکویت: مکتبة الفلاح، طبعة 1400ه .

100 . الفقیه = کتاب من لا یحضره الفقیه ، أبو جعفر محمّد بن علی بن الحسین بن بابویه القمّی المعروف بالشیخ الصدوق (ت 381 ه ) ، تحقیق : علی أکبر الغفّاری ، قمّ : مؤسّسة النشر الإسلامی .

101 . فیض القدیر ، محمّد عبد الرؤوف المناوی (ق 10 ه ) ، بیروت : دار الفکر .

102 . قاموس الرجال فی تحقیق رواة الشیعة ومحدّثیهم ، محمّد تقی بن کاظم التستری (ت 1320 ه ) ، قمّ : مؤسّسة النشر الإسلامی ، الطبعة الثانیة، 1410 ه .

103 . قرب الإسناد ، أبو العبّاس عبد اللّه بن جعفر الحمیری القمّی (ت بعد 304 ه ) ، تحقیق : مؤسّسة آل البیت ، قمّ : مؤسّسة آل البیت ، الطبعة الاُولی ، 1413 ه .

104 . قصص الأنبیاء ، أبو الحسین سعید بن عبد اللّه الراوندی المعروف بقطب الدین الراوندی (ت 573 ه )، تحقیق: غلام رضا عرفانیان، مشهد : الحضرة

ص: 118

الرضویّة المقدّسة ، الطبعة الاُولی ، 1409 ه .

105 . الکافی ، أبو جعفر ثقة الإسلام محمّد بن یعقوب بن إسحاق الکلینی الرازی (ت 329 ه ) ، تحقیق : علی أکبر الغفّاری ، طهران : دار الکتب الإسلامیة ، الطبعة الثانیة ، 1389 ه .

106 . الکامل فی التاریخ ، أبو الحسن علی بن محمّد الشیبانی الموصلی المعروف بابن الأثیر (ت 630 ه ) ، تحقیق: علی شیری ، بیروت : دار إحیاء التراث العربی ، الطبعة الاُولی، 1408 ه .

107 . کتاب الأوائل، أبو القاسم سلیمان بن أحمد الطبرانی (ت 360 ه )، تحقیق: محمّد شکور، بیروت: مؤسّسة الرسالة، الطبعة الثالثة، 1408 ه .

108 . الکشّاف ، محمود بن عمر الزمخشری (ت 538 ه ) ، بیروت : دار المعرفة .

109 . کشف الغمّة فی معرفة الأئمّة ، علی بن عیسی الإربلی (ت 687 ه ) ، تصحیح : السیّد هاشم الرسولی المحلاّتی ، بیروت : دار الکتاب الإسلامی ، الطبعة الاُولی ، 1401 ه .

110 . کشف الیقین فی فضائل أمیرالمؤمنین ، جمال الدین أبی منصور الحسن بن یوسف بن علی بن المطهّر الحلّی المعروف بالعلاّمة (ت 726 ه ) ، تحقیق : علی آل کوثر ، قمّ : مجمع إحیاء الثقافة الإسلامیّة ، الطبعة الاُولی، 1411 ه .

111 . کمال الدین وتمام النعمة ، أبو جعفر محمّد بن علی بن الحسین بن بابویه القمّی المعروف بالشیخ الصدوق (ت 381 ه ) ، تحقیق : علی أکبر الغفّاری ، قمّ : مؤسّسة النشر الإسلامی ، الطبعة الاُولی ، 1405 ه .

112 . کنز العمّال فی سنن الأقوال والأفعال ، علی المتّقی بن حسام الدین الهندی (ت 975 ه ) ، تصحیح : صفوة السقّا ، بیروت : مکتبة التراث الإسلامی ، الطبعة الاُولی، 1397 ه .

113 . لباب النقول فی أسباب النزول، السیوطی (ت 911 ه)، بیروت: دار إحیاء العلوم.

114 . لسان العرب ، أبو الفضل جمال الدین محمّد بن مکرم بن منظور المصری (ت 711 ه ) ، بیروت : دار صادر ، الطبعة الاُولی ، 1410 ه .

115 . لسان المیزان ، أبو الفضل أحمد بن علی بن حجر العسقلانی (ت 852 ه ) ، بیروت : مؤسّسة الأعلمی ، الطبعة الثالثة ، 1406 ه .

116 . لطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف ، أبو القاسم رضی الدین علی بن موسی بن طاووس الحسنی (ت 664 ه ) ، قم: مطبعة الخیام ، الطبعة الاُولی ، 1400 ه .

117 . المبسوط فی فقه الإمامیّة ، أبو جعفر محمّد بن الحسن المعروف بالشیخ الطوسی (ت 460 ه ) ، تحقیق : محمّد علی الکشفی ، طهران : المکتبة المرتضویّة ، الطبعة الثالثة، 1387 ه .

118 . مجمع البیان فی تفسیر القرآن ، أبو علی الفضل بن الحسن الطبرسی (ت 548 ه ) ، تحقیق: السیّد هاشم الرسولی المحلاّتی والسیّد فضل اللّه الیزدی الطباطبائی ، بیروت : دار المعرفة ، الطبعة الثانیة ، 1408 ه .

119 . مجمع الزوائد ومنبع الفوائد ، نور الدین علی بن أبی بکر الهیثمی (ت 807 ه ) ، تحقیق : عبد اللّه محمّد درویش ، بیروت : دار الفکر ، الطبعة الاُولی ، 1412 ه .

120 . المحاسن ، أبو جعفر أحمد بن محمّد بن خالد البرقی (ت 280 ه ) ، تحقیق : السیّد مهدی الرجائی، قمّ : المجمع العالمی لأهل البیت ، الطبعة الاُولی ، 1413 ه .

121 . المحبَّر ، محمّد بن حبیب الهاشمی البغدادی (ت 245 ه ) ، بیروت : دار الآفاق الجدیدة ، 1361 ه .

122 . مختصر بصائر الدرجات ، حسن بن سلیمان الحلّی (ق 9 ه ) ، قمّ : انتشارات الرسول المصطفی .

123 . المراجعات ، عبد الحسین شرف الدین العاملی (ت 1377 ه) ، تحقیق : حسین الراضی ، قم : دار الکتاب الإسلامی .

124 . المزار ، أبو عبد اللّه محمّد بن مکّی العاملی الجزینی المعروف بالشهید الأوّل (ت 786 ه ) ، تحقیق : مدرسة الإمام

ص: 119

المهدی (عج) ، قمّ : مدرسة الإمام المهدی (عج) ، 1410 ه .

125 . مستدرک الوسائل ومستنبط المسائل ، المیرزا حسین النوری (ت 1320 ه ) ، تحقیق : مؤسّسة آل البیت، قمّ : مؤسّسة آل البیت ، الطبعة الاُولی ، 1408 ه .

126 . المستدرک علی الصحیحین ، أبو عبد اللّه محمّد بن عبد اللّه الحاکم النیسابوری (ت 405 ه )، تحقیق : مصطفی عبد القادر عطا ، بیروت : دار الکتب العلمیّة ، الطبعة الاُولی ، 1411 ه .

127 . مسند أبی داود الطیالسی (مسند الطیالسی) ، سلیمان بن داود البصری (أبو داود الطیالسی) (ت 204 ه ) ، بیروت : دار المعرفة .

128 . مسند أبی یعلی الموصلی ، أبو یعلی أحمد بن علی بن المثنّی التمیمی الموصلی (ت 307 ه ) ، تحقیق : إرشاد الحقّ الأثری ، جدّة : دار القبلة ، الطبعة الاُولی ، 1408 ه .

129 . مسند أحمد ، أحمد بن محمّد بن حنبل الشیبانی (ت 241 ه ) ، تحقیق : عبد اللّه محمّد الدرویش ، بیروت : دار الفکر ، الطبعة الثانیة ، 1414 ه .

130 . مسند إسحاق بن راهویه، أبو یعقوب إسحاق بن إبراهیم الحنظلی المروزی (ت 238 ه )، تحقیق : عبد الغفور عبد الحقّ حسین البلوشی ، المدینة المنوّرة : مکتبة الإیمان ، الطبعة الاُولی ، 1412 ه .

131 . مصباح المتهجّد ، أبو جعفر محمّد بن الحسن بن علی بن الحسن الطوسی (ت 460 ه ) ، تحقیق : علی أصغر مروارید ، بیروت : مؤسّسة فقه الشیعة ، الطبعة الاُولی ، 1411 ه .

132 . المصباح فی الأدعیة والصلوات والزیارات ، تقی الدین إبراهیم بن زین الدین الحارثی الهمدانی المعروف بالکفعمی (ت 905 ه ) ، قمّ : منشورات الرضی .

133 . المصنّف ، أبو بکر عبد الرزّاق بن همام الصنعانی (ت 211 ه ) ، تحقیق : حبیب الرحمن الأعظمی ، بیروت : المجلس العلمی .

134 . معانی الأخبار ، أبو جعفر محمّد بن علی بن الحسین بن بابویه القمّی المعروف بالشیخ الصدوق (ت 381 ه ) ، تحقیق : علی أکبر الغفّاری ، قمّ : مؤسّسة النشر الإسلامی ، الطبعة الاُولی ، 1361 ه .

135 . معانی القرآن ، أحمد بن محمّد المرادی (ابن النحّاس) (ت 338 ه ) ، مکّة : جامعة أُمّ القری ، 1408 ه .

136 . معجم البلدان ، أبو عبد اللّه شهاب الدین یاقوت بن عبد اللّه الحموی الرومی (ت 626 ه ) ، بیروت : دار إحیاء التراث العربی ، الطبعة الاُولی، 1399 ه .

137 . المعجم الکبیر ، أبو القاسم سلیمان بن أحمد اللخمی الطبرانی (ت 360 ه ) ، تحقیق : حمدی عبد المجید السلفی ، بیروت : دار إحیاء التراث العربی ، الطبعة الثانیة ، 1404 ه .

138 . معجم رجال الحدیث ، أبو القاسم بن علی أکبر الخوئی (ت 1413 ه ) ، قمّ : منشورات مدینة العلم ، الطبعة الثالثة ، 1403 ه .

139 . مقاتل الطالبیّین ، أبو الفرج علی بن الحسین بن محمّد الإصبهانی (ت 356 ه ) ، تحقیق : السیّد أحمد صقر ، قمّ : منشورات الشریف الرضی ، الطبعة الاُولی، 1405 ه .

140 . مکارم الأخلاق ، أبو علی الفضل بن الحسن الطبرسی (ت 548 ه ) ، تحقیق : علاء آل جعفر ، قمّ : مؤسّسة النشر الإسلامی ، الطبعة الاُولی ، 1414 ه .

141 . مناقب آل أبی طالب = مناقب ابن شهرآشوب ، أبو جعفر رشید الدین محمّد بن علی بن شهر آشوب المازندرانی (ت 588 ه ) ، قمّ : المطبعة العلمیة .

142 . المنتخب من ذیل المذیّل ، محمّد بن جریر الطبری (ت 310 ه) .

143 . منهاج الکرامة فی معرفة الإمامة، الحسن بن یوسف بن المطهّر المعروف بالعلاّمة الحلّی (ت 726 ه )، تحقیق: عبد الرحیم مبارک، مشهد: مؤسّسة عاشوراء، الطبعة الاُولی، 1379 ه .

144 . مواهب الجلیل لشرح مختصر خلیل، أبو عبداللّه محمّد المغربی المعروف بالحطّاب الرعینی (ت 954 ه )، تحقیق: زکریا عمیرات، بیروت: دار الکتب

ص: 120

العلمیة، الطبعة الاُولی، 1416 ه .

145 . میزان الاعتدال فی نقد الرجال ، محمّد بن أحمد الذهبی (ت 748 ه ) ، تحقیق : علی محمّد البجاوی ، بیروت : دار الفکر .

146 . النزاع والتخاصم فی ما بین بنی أُمیّة وبنی هاشم ، أحمد بن علی المَقریزی (ت 745 ه ) ، تحقیق : حسین مونس ، قمّ : منشورات الشریف الرضی ، الطبعة الاُولی، 1412 ه .

147 . نظم درر السمطین ، محمّد بن یوسف الزرندی (ت 750 ه) ، إصفهان : مکتبة الإمام أمیر المؤمنین ، 1377 ه .

148 . نور البراهین ، السیّد نعمة اللّه الموسوی الجزائری (ت 1112 ه ) ، تحقیق : السیّد مهدی الرجائی ، قمّ : مؤسّسة النشر الإسلامی ، الطبعة الاُولی، 1417 ه .

149 . نیل الأوطار من أحادیث سیّد الأخیار، محمّد بن علی الشوکانی (ت 1255 ه )، بیروت: دار الجیل، طبعة 1973 م .

150 . الوافی بالوفیات ، خلیل بن أیبک الصَّفَدی (ت 749 ه ) ، ویسبادن (آلمان) ، فرانْزشْتایْنر ، الطبعة الثانیة، 1381 ه .

151 . وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة ، محمّد بن الحسن الحرّ العاملی (ت 1104ه ) ، تحقیق : مؤسّسة آل البیت ، قمّ ، الطبعة الاُولی ، 1409 ه .

152 . الوسیط فی تفسیر القرآن المجید ، علی بن أحمد الواحدی النیسابوری (ت 468 ه ) تحقیق : عادل أحمد عبد الموجود ، بیروت : دار الکتب العلمیّة ، الطبعة الاُولی، 1415 ه .

153 . الیقین باختصاص مولانا علی بإمرة المسلمین ، أبو القاسم علی بن موسی الحلّی المعروف بابن طاووس (ت 664 ه ) ، تحقیق : محمّد باقر أنصاری ، قمّ : مؤسّسة دار الکتاب ، الطبعة الاُولی ، 1413 ه .

154 . ینابیع المودّة لذوی القربی ، سلیمان بن إبراهیم القندوزی الحنفی (ت 1294 ه ) ، تحقیق : علی جمال أشرف الحسینی ، طهران : دار الاُسوة ، الطبعة الاُولی ، 1416 ه .

ص: 121